7. XIV – XVIII საუკუნეებისა და რეფორმაციის პერიოდის საიდუმლო საზოგადოებები
წინა თავები ჩვენ მივუძღვენით იმ უმთავრესი საიდუმლო ორგანიზაციების აღწერას, რომლებიც ისტორიის ასპარეზზე ქრისტეანობის წინააღმდეგ საბრძოლველად გამოყავდათ ებრაელებს ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველივე საუკუნეებიდან ვიდრე XIV საუკუნის დასაწყისამდე. გნოსტიკოსები, მანიქეველები, ბოგომილები, კათარები, ალბიგოელები, ვალდენსები, ტამპლიერები - აი ამ საიდუმლო საზოგადოებებისა და სექტების სახელწოდებები, რომლებიც თავისუფლად შეიძლება მივიჩნიოთ თანამედროვე მასონობის წინამორბედებად. ამჯერად გვსურს, გავარკვიოთ ებრაელთა საქმიანობა ქრისტეანული ეკლესიისა და ცივილიზაციის განადგურების გზაზე ოთხი საუკუნის განმავლობაში, რომელიც ძევს ტამპლიერთა ორდენის განადგურებიდან (1314 წ.) მასონობის ოფიციალურ აღმოცენებამდე (1717 წ.). ამ ოთხი საუკუნის ისტორიაში ჩვენს ყურადღებას იპყრობს უდიდესი რელიგიურ-პოლიტიკური მოძრაობები, რომლებიც დასრულდა კათოლიკური ეკლესიის გახლეჩით, ასევე საიდუმლო ორგანიზაციათა პოლიტიკური და სამეცნიერო ხასიათის განვითარებით. მოცემულ შემთხვევაში ჩვენი ამოცანა მდგომარეობს შემდეგში:
1) დავამტკიცოთ, რომ ხსენებული საიდუმლო ორგანიზაციები ებრაული წარმომავლობის იმ საიდუმლო საზოგადოებების ჯაჭვური გაგრძელება, რომელიც ქრისტეანული ერის დასაწყისიდან იწყება და რომლის უკანასკნელ რგოლია ფრანკმასონობა;
2) გამოვარკვიოთ ის ზეგავლენა, რომელიც იქონიეს ებრაელებმა კათოლიკური ეკლესიის დიდ განხეთქილებაში, ანუ ე. წ. რეფორმაციაში.
ამასთანავე, აუცილებლად მიგვაჩნია, აღვნიშნოთ, რომ დასავლეთევროპელი ხალხების ამ რელიგიური გარდატეხის პერიოდს შევეხებით მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც მას დამოკიდებულება აქვს ჩვენი ნარკვევის ძირითად იდეასთან. XIV საუკუნიდან XVIII საუკუნემდე ევროპა, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სავსე იყო სხვადასხვა ხასიათისა და სახელწოდების საიდუმლო ორგანიზაციებით. ღმრთის მეგობრები, ვალდენსები, ბეგარდები, თავისუფალი სულის ძმები და დები, ფრატიჩელები, პასტორელები, მოცეკვავენი, მხტომარეები, ქრისტეანული ქალამანი, ღარიბი კონრადი, სპირიტუალისტები, ინტელიგენტები, ანაბაპტისტები; შემდეგ იყო ე. წ. ნატურფილოსოფიური აკადემიები - ჩეხი ძმები, ალქიმიკოსები, როზენკრეიცერები, ინგლისური სალიტერატურო საზოგადოებები, იტალიური აკადემიები, გერმანული პალმა, სამი ვარდის საძმო, გედის ორდენი და მრავალი სხვა.
მკვლევრები ამ საიდუმლო ორგანიზაციებს ყოფენ რელიგიურ (ანუ ერეტიკულ), სამეცნიერო და პოლიტიკურ ორგანიზაციებად, თუმცა მათი ახლოს გაცნობა და უფრო დაკვირვებით შესწავლა გამოაჩენს, რომ ასეთი დაყოფა არც მთლად სწორია, რადგან უმრავლეს შემთხვევებში ორგანიზაციები, რომლებიც მიეკუთვნებიან პოლიტიკურ კატეგორიას, შეიცავდნენ მწვალებლურ იდეებს და, პირიქით, რელიგიური ორგანიზაციები (ანუ ერეტიკული საზოგადოებები) ერთდროულად ისახავდნენ როგორც რელიგიურ, ასევე პოლიტიკურ მიზნებს; რაც შეეხება ე. წ. მეცნიერების პრეტენზიით დაარსებულ საზოგადოებებს, მათში აღრეული იყო სამივე მიმართულება - რელიგიური, სამეცნიერო და პოლიტიკური. ამ საიდუმლო კავშირების გარდა, უნდა ასევე აღვნიშნოთ XV-XVI საუკუნეების ფილოსოფიურ-სამეცნიერო მიმართულებები, რომლებიც ცნობილია ჰუმანიზმის სახელწოდებით და რომელთაც, პრინციპში, არ ჰქონდათ საიდუმლო ორგანიზაციის ხასიათი, თუმცა მათთან მჭიდრო იდეურ კავშირში იმყოფებოდნენ და მათთან ერთად უდიდესი როლი შეასრულეს რეფორმაციის ისტორიაში. ჩვენ კიდევ დავუბრუნდებით ჰუმანიზმს და ზემოთ ხსენებულ საიდუმლო კავშირებს, მანამდე კი რამდენიმე სიტყვით შევეხებით ლუთერის წინამორბედებს - ვიკლეფსა და ჰუსს, რადგან ჰუსიტობა, სხვათა შორის, იქცა რამდენიმე საიდუმლო ორგანიზაციის აღმოცენების წყაროდ ხსენებულ ეპოქაში.
ჯონ ვიკლეფი. ინგლისელმა ღვთისმეტყველმა ჯონ ვიკლეფმა, რომელიც დაიბადა 1324 წ., ქადაგება დაიწყო XIV საუკუნის მეორე ნახევარში. თავიდან მისი ქადაგება ზომიერი იყო, რითაც ინგლისის მთავრობის მხარდაჭერაც კი მიიღო, რადგან პაპთა ზეგავლენის გათავისუფლებისკენ მოუწოდებდა. ასე რომ, ვიკლეფი 1372 წელს ოქსფორდის ღვთისმეტყველების პროფესორიც კი გახდა. 1374 წ. ის, ინგლისის მთავრობის სხვა დელეგატებთან ერთად, წარაგზავნეს პაპის კარზე, ავინიონში, საეკლესიო საკითხებზე მოლაპარაკებების საწარმოებლად. ამ მისიის შემდეგ ვიკლეფის ქადაგებამ მიიღო სრულიად მწვალებლური ხასიათი. ის პაპს უწოდებდა "ანტიქრისტეს", უარყოფდა წმ. გადმოცემას, აღსარებისა და ზეთისცხების საიდუმლოებებს, ასევე ევქარისტიის საიდუმლოში ქრისტეს ჭეშმარიტად მყოფობას; ქადაგებდა ბერმონაზვნობისა და სამღვდელოების განადგურებას და ამტკიცებდა, რომ ეკლესიაში მღვდელმსახურებისა და მმართველობის უფლება უნდა დაფუძნებოდა პირად ღვთისმოსაობას და არა ხელდასხმას. თავისი მიმდევრებიდან ვიკლეფმა დააარსა საზოგადოება, რომლის მეშვეობითაც ხალხში ქადაგებდა, და დაიწყო ბიბლიის თარგმნა ინგლისურ ენაზე. ვიკლეფის სწავლება მწვალებლობად აღიარეს ლონდონის (1382 წ.), რომის (1412 წ.) და კონსტანცის (1415 წ.) კრებებზე, მაგრამ თვითონ ვიკლეფი ინგლისის მეფე, რიჩარდ II-ის მფარველობის წყალობით უვნებელი დარჩა. იგი გარდაიცვალა 1384 წ., სიკვდილის შემდეგ კი დატოვა თხზულება "Тгіа1оgus" რომელშიც დეტალურად გადმოსცა თავისი სწავლება.
ვიკლეფს მრავალრიცხოვანი მიმდევრები ჰყავდა მოსახლეობის სხვადასხვა ფენებში და არა მარტო ინგლისში, არამედ სხვა ქვეყნებშიც, სხვათა შორის, ბოჰემიაშიც. მისი სწავლება, როგორც ვხედავთ, მიმართული იყო არა მარტო პაპიზმის, არამედ, საერთოდ, ქრისტეანული ეკლესიის წინააღმდეგ, რადგან უარყოფდა მრავალ მის დოგმატს. ამიტომაც აუცილებელია ვივარაუდოთ, რომ ეს სწავლება იქმნებოდა ქრისტეანობისადმი მტრულად განწყობილი რომელიღაც ძალის ზეგავლენით. მოცემულ შემთხვევაში ებრაელთა უშუალო ზეგავლენას შესაძლოა ადგილი არ ჰქონოდა, რადგან იუდას ძენი ინგლისიდან ჯერ კიდევ 1287 წელს, მეფე ედუარდ I-მა განდევნა. მაგრამ თუ ვიკლეფის დროს ინგლისში ებრაელები არ იყვნენ, არცთუ დიდი ხნის წინათ იქ გაფურჩქვნილი იყო იუდეველური მიმართულების ტამპლიერთა მწვალებლური ორდენი, რომელსაც უამრავი მიმდევარი ჰყავდა ინგლისის დიდებულებსა და სასულიერო პირთა შორის. ტამპლიერთა ორდენი განადგურდა 1314 წ. მაგრამ, მასონ მწერალთა უმეტესობის მოწმობით, ტაძრის რაინდთაგან მრავალმა თავი შეაფარა შოტლანდიას. ამიტომაც, იოლი სავარაუდოა, რომ ქრისტეანული ეკლესიისადმი მტრული დამოკიდებულება, ასე მკაფიოდ გამოკვეთილი ვიკლეფის სწავლებაში, ეფუძნებოდა იმ იდეებს, რომლებსაც მის თანამედროვე საზოგადოებაში ავრცელებდნენ ტამპლიერთა მწვალებლობის ფარული მიმდევრები.
იან ჰუსი. ლუთერის მეორე წინამორბედი იყო ჩეხი ღვთისმეტყველი, პრაღის უნივერსიტეტის პროფესორი, იოანე (იან) ჰუსი, რომელიც დაიბადა 1369 წელს. ჰუსის ბოჰემიაში უკვე არსებობდა ეკლესიის ნაციონალიზაციის მხარდამჭერი მძლავრი მოძრაობა. ამასთან, აუცილებელია აღინიშნოს, რომ ბოჰემიაში ძველთაგანვე არსებობდა ვალდენსების თემი, ერთ-ერთი სექტას მანიქეველობისა რომლებიც იმ დროს განთესილნი იყვნენ ევროპაში. ამ მწვალებლობამ, როგორც ქვემოთ დავრწმუნდებით, დიდი როლი ითამაშა ჰუსიტობის ისტორიაში. ჰუსი იყო ჩეხური ეკლესიის ერთ-ერთი ყველაზე გულანთებული რეფორმატორი. ის მხარს უჭერდა ერისკაცთა ზიარებას ორივე სახით (იგულისხმება პური და ღვინო, რომელიც ლიტურგიაზე შეიცვალება უფლის ხორცად და სისხლად. კათოლიკურ ეკლესიებში, ერისკაცებს აზიარებენ მხოლოდ მაცით ღვინით ზიარება კი მღვდელმსახურთა პრეროგატივაა. - მთარგმნ.) და ღვთისმსახურებაში სლავური ენის დამკვიდრებას. ჰუსზე დიდი ზეგავლენა მოახდინა ვიკლეფის თხზულებებმა, თავისი მეგობრის, იერონიმე პრაღელის მეშვეობით რომ გაეცნო. იერონიმემ ეს თხზულებები მას ოქსფორდიდან ჩამოუტანა. იმის შემდეგ, რაც 1402 წელს ბეთლემის სამრეკლოში მქადაგებლის თანამდებობა მიიღო, ჰუსმა დაიწყო ეკლესიის რეფორმირების საკუთარი იდეების მხურვალე ქადაგება, მკვეთრად დაუპირისპირდა პაპიზმს და დაიწყო ლათინი მღვდლებისა და ბერების მხილება.
აქ არ შევუდგებით იმ წინააღმდეგობის დეტალურ აღწერას, რომელიც ჰუსსსა და რომის ტახტს შორის გრძელდებოდა 1415 წლამდე, და რომელშიც მონაწილეობა მიიღეს პრაღის უნივერსიტეტმაც და ბოჰემიის მეფე ვენცესლავმაც, რომლებიც ჰუსის მხარეს დადგნენ, მაგრამ აღვნიშნავთ შემდეგ ფაქტებს: ჰუსი ღია წინააღმდეგობას უწევდა პაპის ძალაუფლებას, თვითნებურად აზიარებდა თავის მიმდევრებს ორივე სახით (პურითა და ღვინით - მთარგმნ.), თავი გამოაცხადა ვიკლეფის მიმდევრად და, ბოლოს, თავისი თხზულებით "ეკლესიის შესახებ" ამტკიცებდა, რომ პაპი არის სარწმუნოებიდან გადამდგარი და, როგორც ერეტიკოსს, უფლება არა აქვს, იწოდებოდეს ეკლესიის წევრადაც კი. ჰუსის ასეთი ქმედებებმა გამოიწვია მისი დადანაშაულება ვიკლეფის მწვალებლობაში. ის მოიკვეთეს ეკლესიიდან და მოიწვიეს კონსტანცის კრებაზე. თუ მანამდე მეფისა და უნივერსიტეტის წყალობით ჰუსი თავს არიდებდა რომში წასვლას, სადაც ის ადრეც გამოუძახებია რომის პაპს, კონსტანცში წასვლას დათანმხდა, მაგრამ მანამდე, სპეციალური დამცავი სიგელით წინასწარ მიიღო უსაფრთხოების შეპირება იმპერატორ სიგიზმუნდისგან. კონსტანცის კრებამ, რომელზეც, სხვათა შორის, გადაწყდა პაპ იოანე XXIII დამხობა, ჰუსის სწავლება მწვალებლობად აღიარა, ხოლო თვითონ ჰუსს, როგორც ერეტიკოსს, სიკვდილით დასჯა - ცოცხლად დაწვა გამოუტანა. 1415 წლის 6 ივლისს ჰუსი კოცონზე დაწვეს. ასეთივე ბედი ეწია მის მეგობარ იერონიმე პრაღელს (1416 წ.), რომელიც ვიკლეფის მხურვალე მხარდამჭერი და მიმდევარი იყო და რომელმაც 1412 წელს პრაღაში სახალხოდ დაწვა პაპის ბულა (განკარგულება - მთარგმნ.).
აუცილებლად მივიჩნევთ, აღვნიშნოთ: მიუხედავად იმისა, რომ ჰუსზე დიდი ზეგავლენა მოახდინა ინგლისელი ერეტიკოსის, ვიკლეფის სწავლებამ, მათ შორის მნიშვნელოვანი განსხვავებაც არის: ვიკლეფი, რომელიც უარყოფდა ქრისტეანული ეკლესიის მრავალ დოგმატს, იყო ნამდვილი ერეტიკოსი; ჰუსი კი, გაბატონებული შეხედულებით, ეკლესიის დოგმატებს არ უარყოფდა და მისი წინააღმდეგობა უფრო ნაციონალურ ხასიათს ატარებდა, ვიდრე ანტიეკლესიურს. ჰუსის მოთხოვნები, როგორც ცნობილია მდგომარეობდა შემდეგში: 1) ღვთისმსახურება უნდა წარმართულიყო სლავურ ენაზე; 2) ერისკაცები უნდა ეზიარებინათ ორივე სახით (პურითა და ღვინით - მთარგმნ.) და 3) საეკლესიო შემოსავლები გაეკონტროლებინათ ერისკაცთ. ყოველ შემთხვევაში, მიუხედავად იმისა, იყო თუ არა ჰუსის ქადაგება ზომიერი, როგორც ამას მისი დამცველები ამტკიცებენ, ფაქტია, რომ მისი მიმდევრები საკუთარ თავს უწოდებდნენ ვიკლეფისტებს და არა ჰუსიტებს; ვიკლეფს ბოჰემიაში მეხუთე მახარობლად მიიჩნევდნენ; დიტრიხ ნაუჰეიმელმა თავის ტრაქტატს სახელად უწოდა "გასამართლებული პრაღელი ვიკლეფისტების წინააღმდეგ"; თომა ვალდენსელი არ ცნობდა ჰუსიტებს, არამედ მხოლოდ ვიკლეფისტებს; თვითონ ჰუსი ტრაქტატში "Rерlіса соntіrа Anglicum Johannein Stokes; Wicleffi Cflumnniatorem" საკუთარი თავის დაცვისას ცდილობდა უარეყო "ვიკლეფის ცილისმწამებელთა" მოსაზრებები.
ჰუსიტობამ შემდგომში მიიღო გრანდიოზული ერეტიკულ-რევოლუციური მოძრაობის ხასიათი, რომელიც ეკლესიისთვისაც ისეთივე საშიში იყო, როგორც სახელმწიფოსთვის. ჰუსის გარდაცვალების შემდეგ არა მხოლოდ უშუალოდ მის მიმდევრებსა და კათოლიკეებს შორის დაიწყო გააფთრებული ომი, რომელიც მრავალი წელი გრძელდებოდა და ორივე მხარეს დიდი მსხვერპლის ფასად დაუჯდა, არამედ XV და XVI საუკუნის გერმანიაში საყოველთაოდ ცნობილი გლეხების სისხლისმღვრელი აჯანყება და ამ ეპოქის მრავალი ანტისაეკლესიო და ანტისახელმწიფოებრივი სექტა თუ საიდუმლო კავშირიც უეჭველ კავშირში იყო ჰუსიტობასთან (Шустер, "Тайные общества, союзы и ордена", т. I, с. 241). ჰუსის სიკვდილის შემდეგ მისი მიმდევრები გაერთიანდნენ ვინმე იოანე (იან) ჟიჟკას ირგვლივ. ისინი გამაგრდნენ მთაზე, რომელსაც თაბორი უწოდეს (აქედან მოდის გვიანდელი ჰუსიტების სახელწოდებაც - "თაბორიტები") და შემოიკრიბეს დაახლოებით 40 000-მდე ადამიანი. ამის შემდეგ იან ჟიჟკამ დაიწყო გააფთრებული ომი კათოლიკების წინააღმდეგ. 1419 წელს ეს ბრძოლა კიდევ უფრო გაამძაფრა ბოჰემიის მეფის, ვენცესლავის გარდაცვალებამ. ბოჰემელებმა უარი თქვეს ვენცესლავის მემკვიდრის, იმპერატორ სიგიზმუნდისთვის ფიცის მიცემაზე იმის გამო, რომ მან ჰუსს დამცავი სიგელი მისცა, შემდეგ კი კონსტანცის კრებაზე არ დაიცვა. ომი მოედო მთელ ბოჰემიას. ჯვაროსანთა რაზმები, რომელსაც აგზავნიდა პაპი მარტინე V, ერთიმეორის მიყოლებით მარცხდებოდნენ მოჯანყეებთან.
საბოლოოდ, 1413 წელს, ბაზელის კრება შეეცადა, ჰუსიტები ეკლესიისთვის შეერიგებინა. აქ ჰუსიტებში თავი იჩინა ორმა მიმართულებამ: მათი ნაწილი ეკლესიასთან შერიგებას იმ პირობით დათანხმდა, რომ ეკლესია (იგულისხმება რომის პაპისტური ეკლესია - მთარგმნ.) დაუშვებდა ერისკაცთა ზიარებას ორივე სახით, დაუშვებდა ეროვნულ ენაზე ქადაგების უფლებას და ზოგიერთ საეკლესიო საკითხთან დაკავშირებით გაატარებდა რეფორმას. ბაზელის კრებამ მიიღო ყველა პირობები და ისინი 1433 წელს ე. წ. "პრაღის პაქტაციების" (შეთანხმება) სახელით დაამტკიცა. ჰუსიტებს, რომლებიც შეურიგდნენ რომის ეკლესიას, ეწოდა კალიქსტინები (სიტყვიდან саlіх თასი, ბარძიმი), ასევე უტრაკვისტებად ან მსგავსებად იმიტომ, რომ, თაბორიტებისგან განსხვავებით მიიღეს ორივე სახით ზიარების უფლება, თაბორიტებისგან, რომლებიც, ბაზელის კრების დათმობების მიუხედავად, ეკლესიის შეურიგებელ მტრებად რჩებოდნენ. სასტიკმა მარცხმა, რომელიც თაბორიტებმა 1434 წელს კათოლიკებისგან იწვნიეს, შემუსრა მათი სამხედრო ძლიერება და აიძულა ისინი, იარაღი დაეყარათ. მაგრამ ამ გამარჯვებამ ჰუსიტური ერესი ვერ აღმოფხვრა. თაბორიტების ნაწილი გაერთიანდა ჩეხ ვალდენსელთა თემებთან და დაახლოებით 1450 წელს შექმნეს საიდუმლო კავშირი ჩეხი, ანუ ბოჰემელი ძმების (პიკარდების) სახელწოდებით.
ჩეხი ძმები. სანამ ჩეხი ძმებისა და მათი მსგავსი საიდუმლო კავშირების საქმიანობასა და ბედს შევეხებოდეთ, ორიოდ სიტყვით უნდა ვთქვათ იმ მიზეზებზეც, რამაც განაპირობა როგორც თაბორიტთა უმეტესობის მიდრეკა შედარებითი ზომიერებიდან და ჰუსის ნაციონალური მოთხოვნებიდან, ასევე სექტის იდეების გავრცელება ბოჰემიის საზღვრებს გარეთ. თუ დაკვირვებით გავეცნობით ისტორიკოს შუსტერის ნაწერებს, მიუხედავად მისი აშკარა ტენდენციისა უფრო დაბლანდოს, ვიდრე გაარკვიოს საიდუმლო საზოგადოებებთან დაკავშირებული საკითხები, შეიძლება ვიპოვოთ მეტად მნიშნველოვანი მითითებები, რომელთაც აქ გაგაცნობთ. ასე მაგალითად, ის ამბობს, რომ "ჩეხეთში ძველთაგანვე არსებობდნენ ვალდენსელთა თემები, რომლებიც გარკვეულ კავშირში არიან ჰუსიტების რეფორმაციასთან და რევოლუციასთან" და რომ "ყველა ეს ღმრთის მგმობელები - ვალდენსები, ბეგარდები, ფრატიჩელები და სხვა კავშირები და საკვირველი სექტები ჩეხეთში იწვევდნენ უკიდურეს ალიაქოთს შეხედულებებსა და საქმიანობაში და ხელს უწყობდნენ ჰუსიტობის აღმოცენებას" (Шустер, "Тайные общества, союзы и ордена", т. I, с. 256, 293).
რას წარმოადგენდა შუსტერის მიერ დასახელებული ყველა ეს კავშირი და სექტა, თუ არა მანიქეველობის გამონაყარს? ამას სრულიად ამტკიცებს იგივე შუსტერიც, რომელიც აღნიშნავს ევროპაში საიდუმლო ორგანიზაციების "უხილავი ჯაჭვის" არსებობას და ჰუსიტობაზე მათ ზეგავლენას და ამატებს, რომ ამ კავშირებსა და სექტებს "მანიქეველური წარმოდგენები" ჰქონდათ. ჩვენ ვიცით, მანიქეველობა, როგორც გავარკვიეთ, არის ანტიქრისტეანული ერესი, რომელიც ეფუძნება ებრაულ კაბალას, რომელიც მათ შექმნეს III საუკუნეში და ამ დროიდან ამოუწურავი წყაროა უთვალავი მწვალებლობისა, სექტისა და საიდუმლო საზოგადოებისთვის. შედეგად, ჰუსიტობის აღმოცენებაც ან, უკიდურეს შემთხვევაში, ჰუსის სიკვდილის შემდეგ მისი გარდაქმნა ანტიეკლესიურ და ანტისახელმწიფოებრივ ერესად, ასევე მისი წარმატება და ფართოდ გავრცელება ჯერ თაბორიტების, შემდეგ კი ჩეხი ძმების სექტების მეშვეობით, აიხსნება დასავლეთ ევროპაში საიდუმლო ორგანიზაციების "უხილავი ჯაჭვის" არსებობით, რომელთაც ჰქონდათ "მანიქეველური წარმოდგენები' (იქვე გვ. 252).
ამგვარად, ეკლესიისა და სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართულ ამ ისტორიულ მოძრაობაში, რომელიც ცნობილია ჰუსიტობის სახელწოდებით, ჩვენ ისევ ვაწყდებით იმავე ბნელ ებრაულ ძალას, რომელიც ქრისტეანობის აღმოცენებიდანვე არ წყვეტს თავის ძირგამომთხრელ საქმიანობას ქრისტეანობის წინააღმდეგ. მოვიტანთ საკმაოდ ნიშანდობლივ სიტყვებს ებრაელი ბერნარ ლაზარის თხზულებიდან, რომელიც მოწმობს, რომ ებრაელთა ზეგავლენა ჰუსიტებზე არ შემოფარგლულა ოდენ ირიბი ზემოქმედებით, რაც ხორციელდებოდა იუდეველური საიდუმლო საზოგადოებების მეშვეობით და რომ ეკლესია და საერო ძალაუფლება შესანიშნავად იყვნენ ინფორმირებულნი, თუ რა როლი ჰქონდათ ებრაელებს ეკლესიისა და სახელმწიფოს საწინააღმდეგო ამ მოძრაობაში: "ჰუსიტები, - ამბობს ბერნარ ლაზარი, - მხარდაჭერას პოულობდნენ ებრალებში, ამიტომაც დომინიკანელი ბერები ქადაგებდნენ არა მარტო ჰუსიტების, არამედ ებრაელების წინააღმდეგ, ხოლო საიმპერატორო არმია, რომელიც გამოვიდა იან ჟიჟკას წინააღმდეგ, არსებითად ებრაელებს ხოცავდა" (Bernard Lazare "L'Antisemitisme", C. 125).
ახლა კი გადავხედოთ ჩეხი ძმებისა და მსგავსი საიდუმლო ორგანიზაციების საქმიანობასა და ბედს, რომლებიც ამზადებდნენ ნიადაგს რეფორმაციის წარმატებით ჩატარებისთვის, ამა თუ იმ ფორმით აგრძელებდნენ არსებობას ლუთერის ეპოქაში და რომელთა მემკვიდრეებად XVIII საუკუნეში წარმოდგა ფრანკ-მასონთა მსოფლიო ძმობა. შუსტერი ჩეხი ძმების სექტას მიაკუთვნებს რელიგიურ-სამეცნიერო ხასიათის საიდუმლო ორგანიზაციებს, კერძოდ, ე. წ. ნატურფილოსოფოსთა აკადემიებს. მართლაც, ეს სექტა, რომელმაც დაახლოებით 1450 წელს მიიერთა ჰუსიტების ნარჩენები, ასევე ვალდენსები და სხვა ჩეხი ერეტიკოსები, გარეგნულად იყო მშვიდობიანი კავშირი, რომელიც მიისწრაფოდა "ქრისტეანული თემის იდეალისკენ" და რომელმაც თავი მიუძღვნა ეროვნული ენის შემუშავებასა და ეროვნული ლიტერატურის განვითარებას, ასევე ხელოვნებას, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს და ხელობას. ჩეხი ძმები საკუთარ თავს ქრისტეანებს უწოდებდნენ და თავიანთი ეკლესიების მრევლად რჩებოდნენ".
ამ სექტის ორგანიზაციაში გამოიყოფა განდობის სამი საფეხური: აუდიტორები, ძმები და სრულყოფილები. ამ კავშირის უდიდეს ნაწილს შეადგენდნენ განდობის პირველი საფეხურის წარმომადგენლები ("აუდიტორები"), რომელიც "სრულ უმეცრებაში იყო იმასთან დაკავშირებით, რომ განეკუთვნებოდნენ მწვალებლურ საზოგადოებას". განდობის მეორე საფეხურზე მყოფი სექტის წევრები ("ძმები") შეადგენდნენ ნატურფილოსოფოსთა აკადემიას, "მაგრამ ტაძრის მთელი შენობა, რომლისთვისაც იღვწოდა მთელი საზოგადოება, მისაწვდომი იყო მხოლოდ რჩეულ ძმათათვის" (Шустер, "Тайные общества, союзы и ордена", т. I, с. 294). XVI საუკუნის პირველ ნახევარში ჩეხი ძმების ნაწილი პროტესტანტთა წინააღმდეგ შმალკალდენის ომში მონაწილეობაზე უარის თქმის გამო კარლ V-ის ძმამ, ფერდინანდმა, შემდგომში გერმანიის იმპერატორმა, ბოჰემიიდან განდევნდა. დაახლოებით 1600 კაცი ამ მწვალებელთაგან 1548 წელს გაასახლეს პოლონეთში, სადაც მათზე 1572 წელს გავრცელდა დისიდენტური მსოფლიოს შეღავათები. რაც შეეხება ბოჰემიაში დარჩენილ ჩეხი ძმების ნაწილს, როგორც ჩანს, გარკვეული დროის განმავლობაში ისინი იძულებულნი იყვნენ, დაეფარათ, რომ სექტის წევრები იყვნენ, რადგან "ეშინოდათ ერეტიკოსებთან დაკავშირებით გამოცემული კანონებისა. ისინი შეადგენდნენ ჩაკეტილ კავშირებს კორპორაციის ფარგლებში, რომლებმაც მიიღეს აღიარება სახელმწიფოსგან ან, უბრალოდ, დაუშვეს ლიტერატურული საზოგადოებების, სახელმწიფო ლაბორატორიების, ტიპოგრაფიული და სხვადასხვა ტიპის სახელოსნოებისა და სამშენებლო კორპორაციების სახით. ამგვარად, მათ გარეგნულად სრულიად უწყინარ ფორმებს ამოფარებით შესაძლებლობა მიეცათ, დაუბრკოლებლად აღესრულებინათ თავიანთი კულტის აკრძალული რიტუალები და, მეტიც, განეხორციელებინათ დასახული მიზნები (Шустер, "Тайные общества, союзы и ордена",т. I, с. 241). მაგრამ XVI საუკუნის მიწურულისთვის ჩეხ ძმებს უკვე აღარ სჭირდებოდათ, ვინმეს ზურგს ამოფარებოდნენ. 1575 წლისთვის ისინი უკვე გამოვიდნენ იატაკქვეშეთიდან, რადგან მიაღწიეს თავიანთი კავშირის აღიარებას სახელმწიფოს მხრიდან. მეტიც, ლუთერანობისა და ჰუმანიზმის ლიბერალური მოძრაობების ზეგავლენითა და ძლიერი და მდიდარი მეგობრების დახმარებით მწვალებლურმა საზოგადოებამ XVII საუკუნის დასაწყისისთვის განსაკუთრებულ მდგომარეობას მიაღწია.
სექტისთვის ეს იყო ოქროს ხანა, როდესაც მან, სარგებლობდა რა ხელსაყრელი ვითარებებით, გახსნა მრავალრიცხოვანი საკუთარი სკოლა და ტიპოგრაფია, დააფუძნა სამეცნიერო-ლიტერატურული წრეები და, საერთოდ, შეუდგა მჩქეფარე "საგანმანათლებლო" საქმიანობას. თუმცა "ოქროს ხანა" დიდ ხანს არ გაგრძელებულა. კათოლიკებსა და პროტესტანტებს შორის გაჩაღებულმა ოცდაათწლიანმა ომმა (1618-1648 წწ.), რომელიც ბოჰემიაში დაიწყო, ბოლო მოუღო ჩეხი ძმების ისტორიულ როლს. სექტის უარმა, მონაწილეობა მიეღო ამ ომში, საიმპერატორო ხელისუფლების სამართლიანი გულისწყრომა და შურისგება გამოიწვია. იმის შემდეგ, რაც კათოლიციზმმა თეთრ მთასთან გამართულ შეტაკებაში (1620 წ.) პროტესტანტებზე გამარჯვებას მიაღწია, ჩეხ ძმებსაც გადამწყვეტი დარტყმა მიაყენეს. ისინი განდევნეს ბოჰემიიდან, მათი ნარჩენები ნაწილობრივ საეკლესიო ძმობისკენ მიაქციეს, ნაწილი კი, როგორც ჩანს, საიდუმლოდ აგრძელებდა თავის საქმიანობას როგორც ბოჰემიაში, ასევე სხვა ქვეყნებში. ჩეხი ძმების ძველი თემების უკანასკნელი "ეპისკოპოსი" იყო ცნობილი იან კომენსკი, რომლის შესახებ ქვემოთ უფრო დეტალურად გიამბობთ. 1722 წ. ჩეხი ძმების ნაწილი დასახლდა საქსონიაში, გრაფ ცინცენდორფის კუთვნილ გერნგუთის მამულში და იმ დროიდან მიიღო გერგნუთერების ახალი სახელწოდება. 1729 წელს გერნგუთერები გამოჩნდნენ რუსეთში, კერძოდ, ლიფლანდიასა და ესტლანდიაში. მიუხედავად ლუთერანელი პასტორების ძლიერი წინააღმდეგობისა, მათ ნელ-ნელა მაინც შესძლეს, გაეუმჯობესებინათ თავიანთი მდგომარეობა და 1764 წლისთვის უკვე მოპოვეს არა მარტო აქ ცხოვრებისა და თავისუფალი აღმსარებლობის უფლება, არამედ დიდი შეღავათებიც მიიღეს საჩუქრად გადაცემული მიწის ნაკვეთების სახით. სადღეისოდ გერნგუთერების მცირე თემი არსებობს რუსეთის სამხრეთის გერმანულ კოლონიებში. მათგან ყველაზე დიდი კოლონიაა "სარენტა", სარატოვის გუბერნიის ცარიცინოს მაზრაში, რომელიც დაფუძნდა 1765 წელს და სადაც დაახლოებით ორი ათასამდე მცხოვრებია. გარდა ამისა, გერნგუთერები ცხოვრობენ ჩრდილოეთ ამერიკის შეერთებულ შტატებშიც, ასევე სამხრეთ აფრიკაში, კაპის კოლონიაში, სადაც მათი საერთო რაოდენობა 23 000 ადამიანს აღწევს. ასეთია ძალზე მოკლედ ჩეხი ძმების სექტის ისტორია.
ახლა დავუბრუნდეთ იმ ეპოქას, როდესაც ეს სექტა ჯერ კიდევ ასპარეზზე იყო და მცირედით მაინც ნათელვყოთ მისი საიდუმლო საქმიანობა. რაში მდგომარეობდა ის საიდუმლო მიზანი, რომელსაც მისდევდა ჩეხი ძმების სექტა და რომელიც ცნობილი იყო ამ ორგანიზაციის მხოლოდ მცირე რჩეულთათვის? იმის შემდეგ, რაც თავი დავაღწიეთ შუსტერის მიერ მოქსოვილ აბლაბუდას, რომელიც მან სპეციალურად დაბლანდა იმისთვის, რათა მკითხველი ჭეშმარიტი გზისთვის აეცდინა, და ერთმანეთს შევადარეთ ნაწყვეტები, რომელიც მან აქა იქ განაბნია, შეუძლებელია არ მივიდეთ დასკვნამდე, რომ მეცნიერებითა და ლიტერატურით გატაცება, ასევე "ქრისტეანული თემური ცხოვრების იდეალის მიმდევრობა" ჩეხი ძმებისთვის იყო სრულიად განსხვავებული საქმიანობის საფარველი, საქმიანობისა, რომელიც ატარებდა დესტრუქციულ ხასიათს და მიმართული იყო ეკლესიისა და სახელმწიფოს წინააღმდეგ. შუსტერის მონაცემებზე დაყრდნობით შეიძლება დარწმუნებით ვთქვათ, რომ ჩეხი ძმების სექტა რეფორმაციის წინა ეპოქაში მხარს უჭერდა სულიერად მონათესავე იუდეველური მიმართულების საიდუმლო ორგანიზაციებს, რომლებიც მოქმედებდნენ დასავლეთ ევროპაში, და მათ მსგავსად ეწეოდა ფართო, რევოლუციურ და ანტისაეკლესიო პროპაგანდას, რომელიც სცილდებოდა ბოჰემიის საზღვრებს.
გლეხთა კავშირები. XV და XVI საუკუნის გერმანიაში, გლეხთა აჯანყებებმა და შეთქმულებებმა, რომლებიც გამოწვეული იყო წმინდა ეკონომიკური მიზეზებით, თავისი მისტიკურ-სოციალისტური ხასიათი შეიძინა სწორედ ამ მწვალებლური სექტების პროპაგანდის ზეგავლენით. უცნაურ აგრარულ რევოლუციაში, რომელიც არყევდა გერმანიას თითქმის მთელი ასწლეულის განმავლობაში (XV საუკუნის ნახევრიდან XVI საუკუნის ნახევრამდე), შუსტერის მოწმობით, მონაწილეობას ღებულობდნენ არა მარტო გლეხები, არამედ "უფრო ღრმად გონიერი და განათლებული ძალები". მაშ, ვისზეა ლაპარაკი? ვინ არიან ეს "უფრო ღრმად გონიერი ძალები", რომელთა მონაწილეობის წყალობით მოძრაობა, გამოწვეული ეკონომიკური უკმაყოფილებით, გარდაიქმნა მრისხანე რევოლუციად "დედამიწაზე ღმერთის კომუნისტური სუფევის" სულელური იდეით; კერძო საკუთრების, სასამართლოს, ხელისუფლების უარყოფით, სასულიერო პირების დაუოკებელი სიძულვილით; მოთხოვნით, შეცვლილიყო საეკლესიო დოგმატები; მისწრაფებით, დაემხოთ და გაეცამტვერებინათ საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბებული რელიგიური, პოლიტიკური და სოციალური წყობა?
ამ შეკითხვაზე მეტად მკაფიო პასუხს ვპოულობთ შუსტერთან. ფანატიკოსთა ზურგს უკან, რომლებმაც შემოიკრიბეს მოჯანყეთა ბანდები, ჩვეულებისამებრ იდგა "ვიღაც მოხეტიალე ბეგარდი, ვალდენსი ან ღმრთის მეგობარი (სექტების სახელწოდებები - მთარგმნ.). გარდა ამისა, "თაბორიტების (ანუ იგივე ჩეხი ძმების) სწავლებებმა ღრმად გაიდგა ფესვები XV საუკუნის თითქმის ყველა ომებში. სწორედ მათ შეაძლებინეს უბრალო მასას, მიეღოთ ესა თუ ის რელიგიური მიმართულება, რომლებიც შემდეგ ღებულობდნენ სოციალურ-პოლიტიკურ ხასიათს კერძო საკუთრების უარყოფითა და ღმრთის წინაშე ყველა ადამიანის თანასწორობის იდეებით" (Шустер, "Тайные общества, союзы и ордена",т. I, с. 241). გლეხთა აჯანყებებს, რომლებიც წამდაუწუმ იფეთქებდა ხან აქ, ხან იქ, ითრევდა ათასობით უბრალო ადამიანს და სისხლით მორწყა მთელი გერმანია, დაუნდობელი სისასტიკით ახშობდნენ. ყველა ეს გლეხური კავშირი "ღარიბი კონრადი", "გლეხური ქალამანი" და სხვა რევოლუციური საზოგადოება ერთიმეორის მიყოლებით ნადგურდებოდა; მათ წინამძღოლებს სასტიკად უსწორდებოდნენ; მაგრამ ანარქია, რომელიც გერმანიაში დაიწყო XV საუკუნის II ნახევრიდან დაიწყო, მაინც განივრცო მთელი ქვეყნის მასშტაბით მოხეტიალე მეწვრილმანეების, ხელოსნების, მუსიკოსების, სხვადასხვა სახის "ღმრთის მეგობრების", ჩეხი ძმების და სხვა მოებრაელო მწვალებლების მეშვეობით. ე. წ. გლეხთა დიდი ომი (1525 - 1526 წ.), რომელშიც აჯანყებულები დამარცხდნენ, ემთხვევა ისტორიის სცენაზე ანაბაპტისტთა სექტის გამოჩენას, რომლის მონაწილეობა რევოლუციურ მოძრაობაში ანიჭებს მას წმინდად ერეტიკულ ხასიათს. ეს სექტა გამოჩნდა გერმანიაში დაახლოებით 1520 წლისთვის, შემდეგ ძალიან სწრაფად შეიჭრა შვეიცარიაში, საფრანგეთსა და ჰოლანდიაში. ანაბაპტისებმა, ანუ გადამნათლავებმა თავისი სახელწოდება მიიღეს ხელმეორე ნათლობისგან, რომელსაც უტარებდნენ მათ თემში შესულ ადამიანს. ისინი ასწავლიდნენ, რომ ადამიანებში, ჭეშმარიტ მორწმუნეებში, ცოცხლობს და მოქმედებს სული წმიდა. ჭეშმარიტ მორწმუნედ კი აღიარებდნენ მხოლოდ მას, ვინც მიიღებდა მეორე ნათლობას, ანუ გახდებოდა ანაბაპტისტი. საკუთარ თავს ისინი წმინდანებად მიიჩნევდნენ, თავიანთ საზოგადოებას კი წმინდანთა ეკლესიას უწოდებდნენ. ამ თავიანთი სიწმინდისთვის მათ უარყვეს არა მარტო ყველა კანონი, წეს-წყობა თუ დაწესება - როგორც საეკლესიო, ასევე სახელმწიფო; რადგან მიაჩნდათ, ისინი ადამიანში მოქმედი სულიწმიდის შემზღუდავ ბარიერებად, არამედ ასწავლიდნენ, რომ ღმრთისგან სწორედ ანაბპტისტებს ხვდათ წილად, დაამხონ არსებული ეკლესია და სახელმწიფო და მათ ნანგრევებზე ააშენონ თავიანთი ტაძარი და მსოფლიო ბატონობა. შუსტერის ამ განსაკუთრებულად მნიშვნელოვან მითითებას თუ იმასაც დავუმატებთ, რომ ანაპაბტისტების სექტა მჭიდრო კავშირში იყო ვალდენსებთან და ჩეხ ძმებთან (Шустер, "Тайные общества, союзы и ордена", т. I, с. 257), გასაგები გახდება რომელი ტაძრის მშენებლობაზე ოცნებობდნენ ანაბაპტისტები, ჩეხი ძმები და იმ ეპოქის სხვა მათი მსგავსი თანამეგობრობანი, რომლებიც სამეცნიერო კავშირებისა და რელიგიური საძმოების უკან მალავდნენ თავიანთ ჭეშმარიტ მიზნებს. ანაბაპტისტები არაერთხელ ცდილან, პრაქტიკაში განეხორციელებინათ თავიანთი იდეები, რომლებსაც მათი მოკავშირე საიდუმლო ორგანიზაციები ავრცელებდნენ გერმანიის მოსახლეობის დაბალ ფენებში. პირველი ასეთი მცდელობა განახორციელა თომას მიუნცერმა, ანაბაპტისტების ბელადმა, რომელმაც თავი წარმოიდგინა მეორე მოსედ ან გედეონად, დაამხო ქალაქის საბჭო ქ. მიულჰაუზენში და 1525 წ. იქ "დედამიწაზე ღმრთის კომუნისტური სასუფევლის" თავისი მცირე თემი დააფუძნა. თუმცა ამ "სასუფეველს" მალევე მოეღო ბოლო; მიუნცერი და მისი თანამოაზრეები დასაჯეს და ყველგან, მთელი გერმანიის მასშტაბით როგორც კათოლიკებმა, ასევე პროტესტანტებმა ანაბაპტისტების სასტიკი დევნა დაიწყეს. თომას მიუნცერის ჩაფლავებული მცდელობა რამდენიმე წლის შემდეგ გაიმეორა ანაბაპტისტების ახალმა "წინასწარმეტყველმა", პროფესიით მკერავმა იოანე ბაკჰოლდმა ქალაქ ლეიდენიდან. ეს ჰოლანდიელი სამ თანამოაზრესთან ერთად გერმანიაში, ქ. მიუნსტერში, 1529 წელს გამოჩნდა. მან წმინდანთა ახალი ეკლესიის შექმნისა და ქრისტეს ათასწლოვანი მეუფების დადგომის იდეით, მიიმხრო ბრბო და ქალაქიდან გააძევა როგორც მიუნსტერის ეპისკოპოსი, ისე ყველა, ვინც ეწინააღმდეგებოდა მეორე ნათლობას; საკუთარი თავი გამოაცხადა სიონის მეფედ და დაიწყო წმინდანთა ახალი სამეფოს ორგანიზება. მან ყველა წოდებასა და მდგომარეობაში შემოიტანა სრული თანასწორობა, ცოლებისა და ქონების საზიაროობა, ანუ კომუნიზმი ყველაზე შემაზრზენი ფორმებით, თუმცა საკუთარ თავს მიანიჭა უფლება, დესპოტურად ემართა ყველა და სრული თავისუფლებითა და თვითნებობით განეკარგა მისდამი დამორჩილებულთა ქონება.
ველური ფანატიზმი, შეუკავებელი გარყვნილება და ბარბაროსული სისასტიკე - აი რა ახასიათებდა "წმინდანთა" ამ სასუფეველს. მხოლოდ 1535 წელს მოახერხა მიუნსტერის ეპისკოპოსმა ქალაქის დაბრუნება. ცეცხლის ალსა და სისხლის ზღვაში ამოაშთვეს მიუნსტერში ანაბაპტისტების იზუვერული სუფევა, მათმა გარყვნილმა და ბოროტმოქმედმა წინამძღოლმა კი, იოანე ბაკჰოლდმა, მკერავმა ქ. ლეიდენიდან, რომელსაც ებრაელმა კომპოზიტორმა მეიერბერმა ხოტბა შეასხა ოპერაში "წინასწარმეტყველი", თავისი სიცოცხლე სასტიკ წამებაში დაასრულა. მიუნსტერის კატასტროფამ ძლიერი დარტყმა მიაყენა ანაბაპტისტებს; სასულიერო და საერო ხელისუფლებისგან დევნილები, ისინი მთელს ევროპაში გაიფანტნენ და იძულებულნი გახდნენ, უარი ეთქვათ მსოფლიოზე ბატონობის პრეტენზიაზე. თუმცა ეს სექტა დღემდე არსებობს გერმანიაში, ჰოლანდიასა და რუსეთშიც კი, ოღონდ მენონიტების სახელწოდებით, რაც კათოლიკე მღვდლის, სიმეონ მენონის სახელიდან მოდის და თავის დროზე მიეკუთვნებოდა ანაბაპტისტთა სექტას. 1536 წელს მენონმა, როგორც ისტორიკოსები ამბობენ, მოახდინა ამ სექტის რეფორმირება და მნიშვნელოვნად შეარბილა მისი რეაქციული სწავლება. მენონიტები, ანაბაპტისტების მსგავსად, თავს წმინდანებად მიიჩნევენ და უარყოფენ ნათლობას. მათი ანტისახელმწიფოებრივი ტენდენციები გამოიხატება სავალდებულო სამხედრო და სხვა სახელმწიფოებრივი სამსახურის უარყოფაში. ანაბაპტისტების შთამომავლები ასევე არსებობენ ინგლისსა და ამერიკაში, სადაც ისინი ბაპტისტებად იწოდებიან. ჩვენს მიერ აღწერილი საიდუმლო ორგანიზაციების გარდა, რომლებიც ევროპაში მოქმედებდნენ რეფორმაციამდე ან მის დროს, ამ ეპოქაში, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სხვა მრავალი საიდუმლო კავშირი და სექტაც არსებობდა, რომლებიც მჭიდრო სულიერ კავშირში იყვნენ ბოგომოლთა სექტასთან, რომელიც წარმოიშვა XI საუკუნის ბიზანტიის იმპერიაში და მთელ ევროპაში სხვადასხვა სახელწოდებით ვცელდებოდა.
ვალდენსები. ყველა ამ მანიქეველური სექტიდან ყველაზე ამაღლებულ და იდეალურ სექტად მიიჩნევენ ვალდენსებს, რომელიც ლიონელმა ვაჭარმა პეტრე ვალდამ 1170 წელს დააფუძნა და ფართოდ გავრცელდა შვეიცარიაში, იტალიაში, გერმანიასა და ბოჰემიაში, სადაც კი ჰპოვებდა ხოლმე თავშესაფარს საფრანგეთიდან გაქცეული ვალდა. მაგრამ ვალდენსების როლი ჰუსიტობის ისტორიაში, ასევე მისი მჭიდრო კავშირი იზუვერულ და გარყვნილ ალბიგოელებისა და ანაბაპტისტების სექტებთან გვაიძულებს, დავაყენოთ ვალდენსები იმ ეპოქის იუდეველური მიმართულების სხვა დესტრუქციული ხასიათის სექტებისა და საიდუმლო კავშირების გვერდით. საფრანგეთში ვალდენსების სექტა, რომელსაც, სხვათა შორის, იქ რაიმე განსაკუთებული მიღწევები არ ჰქონია, XVI საუკუნეში აღმოიფხვრა. მისტიკური ხასიათის სხვა სექტებიდან, აღსანიშნავია, როგორც ჩანს, ჩვენს ხლისტებთან მსგავსების მქონე მოცეკვავეთა, ანუ მხტომარეთა სექტა, რომელშიც რელიგიური ექსტაზის მისაღწევად ასეთ ხერხს მიმართავდნენ: "მამაკაცები და დედაკაცები ხელიხელჩაჭიდებულები ქანცის გამოცლამდე და იატაკზე დაცემამდე ტრიალებდნენ წრეზე. ცეკვის დროს მათ ეჩვენებოდათ, რომ ხედავენ გაღებულ ცას და კავშირს ამყარებენ ცის ბინადრებთან". მართალია, შუსტერი ბოგომოლთა სექტას და მის მსგავს სხვა მისტიკურ სექტებს "ძველსახარებისეულ თემებს" უწოდებს და მათ ქრისტეანული იდეალისკენ სწრაფვას მიაწერს, ეკლესიის ისტორიაში ბოგომოლთა სწავლება განიხილება როგორც გნოსტიკურ-მანიქეველური მწვალებლობა (История христианской Церкви. Е. Смирнова, с. 401). თვით შუსტერიც კი ყველა ამ სექტის შესახებ ამბობს, რომ "ისინი უარყოფდნენ საიდუმლოებებს, მიწიერ ცხოვრებას" და მაცხოვრის ამქვეყნიურ ცხოვრებას განმარტავდნენ, "როგორც ალეგორიის სახეობას", "თავის ფილოსოფიურ ჭვრეტაში ნაწილობრივ პანთეიზმის მეჩეჩის საშიშ ნიადაგზე აღმოჩნდნენ", რომელიც, როგორც ვიცით, კაბალის, გნოსტიციზმისა და მანიქეველური სწავლების ძირითადი საფუძველია.
ყველა ეს საიდუმლო ერეტიკული კავშირი თავისუფალ ნებაზე და თვითნებურად განმარტავდა წმიდა წერილს, ეძებდა ახალ, ეკლესიისგან დამოუკიდებელ გზებს ცხოვნებისკენ, ფართოდ ქადაგებდა თავის იდეებს მოსახლეობის ყველა ფენაში და "ამზადებდა ნიადაგს, რათა შემდგომში მასზე ნაყოფიერად გაფურჩქნილიყო რეფორმაციის ნათესი" (Шустер, "Тайные общества, союзы и ордена", т. I, с. 256). ამ სექტების სულიერი ლიდერები, XIV საუკუნის ნეოპლატონიკები და მისტიკოსები ნიკოლოზ ბაზელელი, ეკჰარდ იოჰან რიუნსბრუკი და სხვები თავიანთ ბრძენმეტყველებაში "ისეთ თავბრუდამხვევ სიმაღლეზე იდგნენ, სადაც ქრებოდა განსხვავება ღმერთსა და ადამიანს შორის, სულსა და ქრისტეს შორის, სიკეთესა და ბოროტებას შორის" (იქვე. გვ. 255). ამ სიტყვებში საუკეთესოდ არის ასახული იმ სულის დახასიათება, რომელსაც არა მარტო ძველი საუკუნეებიდნავე ავრცელებდნენ საიდუმლო საზოგადოებები, არამედ მთლიანად იპყრობდა აღორძინების ეპოქის ადამიანთა გონებას და სულს და იწვევდა დიდ ანტისაეკლესიო მოძრაობას, რაც აღორძინების ეპოქაში დასავლეთის ეკლესიის განხეთქილებით დასრულდა. "აღორძინების ეპოქას" უწოდებენ XV და XVI საკუნეებს, მაგრამ სინამდვილეში ამ "აღორძინების" სული უფრო ადრე ვლინდება, კერძოდ XIII საუკუნიდან, როდესაც ებრაელი არაბის, აბეროესის მატერიალისტური პანთეიზმი ებრაელი ექიმებისა და ასტროლოების მეშვეობით შეიჭრა ქრისტეანულ სამყაროში, მოახდინა დამღუპველი ზეგავლენა დასავლეთ ევროპის მმართველ წრეებზე და თვით გერმანელი იმპერატორის ფრიდრიჰ II-ის (1220-1245 წწ.) პოლიტიკაზეც. ამ ეპოქამ, რომელიც ცნობილია ლიბერალი პაპების, იულიუს II-ისა და ლეონ X-ის დასანანი მემკვიდრეობით, თავიანთი "განათლებული" უწმუნოებით რომ დაასნებოვნეს უმაღლესი სამღვდელოების ნაწილი, შთამომავლობას დაუტოვა დანტეს, არიოსტოს, ტრისინეს, რაბლეს, რონსარდის, პეტრარკას, ლეონარდო და ვინჩის, მიქელ ანჯელოს, რაფაელის, დონატელლოს, ფრა-ანჯელიკოს და სხვათა თხზულებები და ქმნილებები; მათ გვერდით კი გამოჩნდნენ უპრინციპო პოლიტიკოსი მაკიაველი, ქარაფშუტა იტალიელი მწერალი ბოკაჩო და ინგლისელი ჩოსერი, შარლატანი ალქიმიკოსი და კაბალისტი პარაცელსი, იუდეო-ქრისტეანი კაბალისტი პიკოლო მირანდოლა, მონათლული ებრაელები, პროფესორი პომპონაცო და ეპისკოპოსი პეტრე ბურგოსელი (ყოფილი რაბინი); მოიუდეველო მეცნიერები ერაზმი და რეიხლინი, აშკარა ერეტიკოს-ჰუმანისტები და სარწმუნოებიდან განმდგარი მუციანი, ჰუტენი, ზიკინგენი, რუბიანე და ყველაფერი ეს ქრისტეანული სარწმუნოების მანამდე არნახული დაცემის, ზნეობრივი გარყვნილების, სულიერი დაყრუების და მოსახლეობის დაბალი ფენების აშკარა აჯანყებების (გლეხთა ომები) ფონზე. ევროპის მოსახლეობამ ევროპაში მმართველი წრეებისადმი ყოველგვარი პატივისცემა დაკარგა და "ჰუმანიტარულ" ფილოსოფიასთან ერთად მიეძალა შეუკავებელ მუცელღმერთობას, ლოთობას და გარყვნილებას, რაზეც მეტყველებს იმდროინდელი ურიცხვი მოწმობა და დოკუმენტი (Janssen, "Die Geschichte des deutschen Volkes").
ამასთანავე, განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს ის, რომ დახასიათებული ეპოქის სკეპტიციზმი, ისევე როგორც გვიანდელი რევოლუციური ეპოქებისა, შეუძლებელია დამაკმაყოფილებლად აიხსნას მეცნიერული რაციონალიზმით, რომელიც უარყოფს ყოველივე ზებუნებრივს, რადგან ის განსაკუთრებულად ქრისტეანული სარწმუნოების წინააღმდეგ არის მიმართული. მან ფართო ასპარეზი დაუტოვა ებრაულ კაბალაზე დაფუძნებულ მაგიასა და ოკულტიზმს, ამ ყველაზე ველურ ცრურწმენებს და მკითხაობებს, ჯადოქრობასა და ეშმაკის პირდაპირ თაყვანისცემას (Denefle, op. cit. т.I. с.92-95). აღორძინების ეპოქა, რომელსაც ინტენსივობისა და ადამიანის სულის მრავალფეროვანი მოღვაწეობის მხრივ არაჩვეულებრივი აქტივობა ახასიათებს, გამოწვეული იყო და განვითარდა სხვადასხვა მიზეზთა გამო. მათგან უმთავრესად უნდა მივიჩნიოთ დაახლოება ძველი საბერძნეთის წარმართული კულტურასთან, რომელიც აღორძინებამდე დიდი ხნით ადრე ჩაისახა. "განათლებული" წარმართობისკენ ამ მიქცევის პირველი შუამავლები არიან ებრაელები. "XII და XIII საუკუნეებში არაბებმა გადათარგმნეს და განმარტეს ბერძენი მწერლები... ქრისტეანებს კი არაბების სწავლება ესპანეთიდან გამოსულმა ებრალებმა გადასცეს" (Виндельбанд, "История древней философии", пер. с немецкого, с.357). არაბი ფილოსოფოსებიდან, ვინც თარგმნა და კომენტარებიც დაურთო ბერძენ მწერლებს, ყველაზე ცნობილია აბეროესი. ებრაელი ბერნარ ლაზარი ამბობს, რომ "აბეროიზმი, რომელმაც მოამზადა ნიადაგი რელიგიურ რწმენათა დანგრევისთვის, შექმნეს ებრაელებმა... მათ გადათარგმნეს აბეროესი და არისტოტელეს სხვა არაბი კომენტატორები; მათ გააცნეს ბერძნული ფილოსოფია ქრისტეანულ სამყაროს... მათ მოამზადეს აღორძინების ეპოქა" (Bernard Lazare "L'Antisemitisme", C113, 133. 137). იტალიაში რელიგიური რწმენის შესუსტება შედეგად იწვევს ებრაელებთან დაახლოებას. პოეტები და მეცნიერები მეგობრობენ ებრაელ ფილოსოფოსებთან და ექიმებთან (ასე მაგალითად, ებრაელი მანოელო დანტეს მეგობარი იყო). "და არა მარტო სკეპტიკოსები და ურწმუნოები, ელინისტები და ლათინისტები, რომლებიც უფრო აფროდიტესა და ზევსს ეთაყვანებიან, ვიდრე ქრისტეს, არიან მეგობრულ კავშირში ებრაელებთან, არამედ მემამულეებიც და ბურჟუაზიაც; ქრისტეანები არა მარტო ღებულობენ ებრაელებს, არამედ თვითონაც სტუმრობენ მათ, მიდიან სინაგოგებში და ცრუმორწმუნეობრივი მოწიწებით ეპყრობიან ებრაელთა რელიგიურ წესებს" (იქვე, გვ. 145-147). თურქების მიერ ბიზანტიის დაპყრობის შემდეგ (1453 წ.), როდესაც ბერძენი მეცნიერები იტალიაში გადასახლდნენ, წარმართული საბერძნეთის კულტურით გატაცებამ გრანდიოზული მასშტაბები მიიღო და გავრცელდა მთელს დასავლეთ ევროპაში. "ეცნობიან და დედანში, შემოკლების გარეშე კითხულობენ ბერძენ ფილოსოფოსთა უმთავრეს თხზულებებს, ითრობიან ამ სიმდიდრით, ხდებიან პლატონიკოსები, ეპიკურელები, პითაგორელები, სტოიკოსები" (Виндельбанд, "История древней философии", пер. с немецкого, с. 367).
წარმართობისკენ ამ მოქცევაში ებრაელები უმთავრეს როლს თამაშობენ. სწავლული ებრაელები, როგორებიც არიან სონციპო, აბრაამ ბალმი და სხვები, გამოსცემენ და თავიანთ ტიპოგრაფიებში ბეჭდავენ ბერძენ ფილოსოფოსთა ნაწარმოებებს, ვაჭრობენ მათით, თარგმნიან მათ, თარგმნიან აბეროესს. მეტიც, "რეფორმაციის წინა წლებში - ამბობს ბერნარ ლაზარი, - ებრაელი გვევლინება აღმრზდელად, ქრისტეანი სწავლულები მას ჯერ არაბული ფილოსოფიის სამყაროში შეჰყავს, შემდეგ კი ასწავლის ებრაულ ენას და აზიარებს მათ კაბალის საიდუმლოს" (" (Bernard Lazare "L'Antisemitisme", C. 139). წარმართობით გატაცებასთან ერთად ებრაელთა ხელშეწყობით იუდეური კაბალით გატაცებამ, ამერიკის აღმოჩენამ, წიგნის ბეჭდვის დაწყებამ მეცნიერებათა დარგებში წარმატებებმა ახალი ჰორიზონტები გაშალა დასავლეთევროპული მსოფლიოს წინაშე და მოახდინა ძირფესვიანი გადატრიალება მის რელიგიურ-სულიერ ცხოვრებაში. ადამიანებს თავი წარმოუდგენიათ ტიტანებად, რომლებიც მოწოდებულნი არიან გააცამტვერონ მთელი სამყარო და მის ნანგრევებზე ახალი ააშენონ (Denefle, op. cit. т.I. с.92-95). ადამიანის უსაზღვრო გონებისადმი უზომო რწმენის წინაშე ეცემა ყველა ავტორიტეტი; კრიტიკისა და სიამაყის სული ეუფლება ადამიანებს; საუკუნეობრივი სარწმუნოება ადგილს უთმობს ფილოსოფიურ სკეპტიციზმს; უარიყოფა გამოცხადების რელიგია და მის ადგილზე დგება ბუნების რელიგია - პანთეიზმი; ეკლესიის ავტორიტეტს სასტიკ დარყმას აყენებენ...
ჰუმანიზმი. აღორძინების ხანის საუკეთესო წარმომადგენლების ამ მიმართულებას, რომელიც თავისი სულით სრულიად უცხოა ქრისტეანობისთვის, საკმაოდ ჭკვიანურად უწოდეს ჰუმანიზმი, ანუ კულტი, რომელიც აღმერთებს ადამიანს. ადამიანის წინაშე თაყვანისცემა, მისი ყველა სულიერი და ხორციელი მიდრეკილების კანონიერების აღიარება -აი ის ნიშნები, რაც ახასიათებს ჰუმანისტებს და წითელ ზოლად გასდევს მათ სწავლებასა და ცხოვრებას რეფორმაციის ეპოქამდე და ლუთერის გამოჩენამდე. ჰუმანიზმმა არა მარტო ნიადაგი მოამზადა რეფორმაციისთვის, არამედ უდიდესი გერმანელი ჰუმანისტების ქმედითი მონაწილეობით, დასავლეთ ევროპელი ხალხების რელიგიურ ცხოვრებაში აღმოცენდა და განხორციელდა დიდი განხეთქილება. ამ ჰუმანისტთა შთაგონების წყარო კი ებრაელები იყვნენ. "ებრაელი, - ამბობს ბერნარ ლაზარი, - კათოლიციზმის წინააღმდეგ საშინელ იარაღს აძლევს ჰუმანისტებს, როდესაც აცნობს მათ რაბინების მიერ საუკუნეების განმავლობაში დაგროვილ სიბრძნეს, ბიბლიის მათებურ განმარტებას (ეგზეგეტიკას). პროტესტანტიზმი, შემდეგ კი რაციონალიზმი წარმატებით სარგებლობენ ამ იარაღით... მელანქტონმა და ლუთერმა რომაული თეოკრატიის უღელი და დოგმატების ტირანია დაამხეს ებრაული ეგზეგეტიკის წყალობით, რომელიც ქრისტეანულ სამყაროს ნიკოლოზ ლირამ გადასცა. ტყუილუბრალოდ კი არ ამბობენ: "ლირას რომ არ დაეკრა, ლუთერი არ იცეკვებდაო. ლირა კი ებრაელთა მოწაფე იყო. ის ისე იყო გამსჭვალული ებრაული ეგზეგეტიკით, რომ მასაც ებრაელად მიიჩნევდნენ" (Bernard Lazare "L'Antisemitisme", C. 139, 335).
მითითებები ებრაელთა როლზე რეფორმაციის მომზადების საქმეში განსაკუთრებით იმით არის ფასეული, რომ მომდინარეობენ ებრაელი მწერლისგან, ვისი ბაქიბუქობაც მოცემულ შემთხვევაში ემთხვევა კათოლიკე მეცნიერის, დენიფლესა და ფრანგი ანტიმასონის, ფლაბიან ბრენიეს ("Lა Bასტილლე", 1908) მტკიცებებს, რომელთა ნაშრომებით რეფორმაციის აღმოცენების პირობების განხილვისას ჩვენც ვსარგებლობთ. "დამშვიდდით, - წერს ლუთერი დომინიკანელ ტეცელს, - საქმე ჩემი დაწყებული კი არ არის, ამ ყრმას (რეფორმაციას) ჰყავს სხვა მშობელი". მართლაც, ისტორიკოს იანსენზე დაყრდნობით (Janssen, "Die Geschichte des deutschen Volkes") ფლაბიან ბრენიე ამტკიცებს, რომ რეფორმაცია, რომლის ნიადაგს საუკუნეების განმავლობაში ამზადებდნენ საიდუმლო მწვალებლური ორგანიზაციები და სექტები, განხორციელდა გერმანელ ჰუმანისტთა შეთქმულების წყალობით, რომლებიც შთაგონებულნი იყვნენ ებრაული კაბალისტების მიერ და რომ ლუთერი, რომელიც შეთქმულებმა ძლივს და თანდათანობით მოაგლიჯეს კათოლიციზმს და გახადეს ახალი რელიგიის მქადაგებელი, იყო გადატრიალების არა ინიციატორი, არამედ ეკლესიისადმი მტრულად განწყობილი საიდუმლო ორგანიზაციის იარაღი.
ჰუმანისტების შეთქმულება. ფლაბიან ბრენიე ამბობს, რომ საკმარისია წავიკითხოთ XV საუკუნის მიწურულისა და XVI საუკუნის დასაწყისის გერმანელი ჰუმანისტების თხზულებები, დავრწმუნდებით, რომ ნამდვილად არსებობდა ასეთი შეთქმულება ეკლესიის წინააღმდეგ, უკიდურეს შემთხვევაში, ლუთერის გამოსვლიდან 20 წლით უადრეს.გერმანელი ჰუმანისტების რეფორმაციამდელ ამ შეთქმულებას ძალიან ბევრი საერთო აქვს ფრანგი ენციკლოპედისტებისა და ვოლტერის შეთქმულებასთან საფრანგეთის დიდი რევოლუციის წინ. XVIII საუკუნის ფრანგი ენციკლოპედისტების მსგავსად, გერმანელი ჰუმანისტები ლუთერის გამოსვლამდე დიდი ხნით ადრე იწყებენ ეკლესიის, სახელმწიფოსა და ზნეობრიობის წინააღმდეგ მიმართული ლიტერატურის გავრცელებას. რეფორმაციის მკვლევარი დენიფლე შესანიშნავად აღწერს ჰუმანისტთა ამ მოსამზადებელ მუშაობას (Denefle, op. cit. т. I, с.92-95). არ არის საჭირო, ამბობს ის, ჰუმანისტები წარმოვიდგინოთ, როგორც მეცნიერთა საზოგადოება, რომელსაც თანამედროვეობის წინაშე გამოუფენია კლასიკური კულტურის მარგალიტები. ასეთი ადამიანი არცთუ ბევრი იყო და მათი სახელები თითებზეა ჩამოსათვლელი. უმრავლესობა კი იყო ჰუმანისტი, რომელთა ნაწილი მოდურ მიმდინარეობას აჰყვა, ნაწილი კი ამ მოდას საკუთარი ანგარებიანი მიზნების მისაღწევად იყენებდა. მათ შორის იყვნენ სხვადასხვა საქმიანობის ადამიანები, უსახლკარო მაწანწალები და პარაზიტები, რომლებიც შარაგზებზე, პატარა ქალაქებსა და სოფლებში თან თაღლითობდნენ და თან ლიბერალური აზროვნების "მარგალიტებსაც" ავრცელებდნენ. იყვნენ სახალხო ორატორები და მწერლები, რომლებიც წერდნენ ჯარისკაცურ დუქნებსა და დიდი ბატონების სალონებში გაგონილ ბინძურ ანეკდოტებს, დასცინოდნენ კლერიკოსებსა და მონაზვნობას, ბილწავდნენ ქალისადამი და ცოლქმრული ერთგულებისადმი დამოკიდებულებას. ეს ლიტერატურა წარმატებით იყიდებოდა და ქმნიდა საზოგადოებრვი აზრს, აჩვევდა საზოგადოების ფართო ფენებს ქარაფშუტობას და ნერგავდა ირონიულ დამოკიდებულებას სარწმუნოებრივი და ზნეობრივი საკითხებისადმი, დასცინოდა სასულიერო პირებს, ხელისუფლებას, სათნოებებს და უბიწოებას. მაგრამ ამ გამრყვნელ ლიტერატურას თუ უსახლკარო მაწანწალები, მოდის ან ანგარების გულისთვის ჰუმანისტებად წოდებული პროვოკატორები ავრცელებდნენ, მთელი ამ პროპაგანდის ინიციატორები და ხელმძღვანელები იყვნენ ის ნამდვილი ჰუმანისტები, რომელთა სახელებიც შეიძლება თითზე ჩამოვთვალოთ. ასე მაგალითად, თხზულება "ბნელ კაცთა წერილები" ერთობლივად დაწერეს ულრიხ ფონ-ჰუტემ და რუბიანმა, ლუთერის მეგობრებმა და რეფორმაციის გამოჩენილმა მოღვაწეებმა.
სხვა ცნობილი ჰუმანისტი, კონრად მუციანი, ერფრუტის უნივერსიტეტის ღვთისმეტყველების პროფესორი, რომელიც სათავეში ედგა გერმანელი ჰუმანისტების შეთქმულებას თანამოაზრეთადმი გაგზავნილ თავის წერილებში განსაკუთრებულ რეკომენდაციას უწევს ვინმე ჰენრიხ ბებელის თხზულებას, რომელიც გამოიცა 1506 წელს და რომელშიც ლიტურგია იწოდება "კომედიად", წმინდანთა ნაწილები - "ჩამოხრჩობილთა ძვლებად", საეკლესიო გალობა - "ძაღლის ყმუილად" (თხუთმეტი წლის შემდეგ ლუთერიც იგივე გამოთქმებს იყენებდა); რადგან, ამბობს მუციანი, ამ ნაშრომს "შეუძლია შეარყიოს მრავალი გონება და დიდი სამსახური გაუწიოს ნათლის ბრძოლას სიბნელის წინააღმდეგ (გამოთქმა, რომელიც შემდგომში ძლიერ პოპულარული გახდა მასონებში). როგორც 250 წლის შემდეგ ვოლტერი დ'ალამბერისადმი მიწერილ თავის წერილებში ურჩევდა მას, გამოეჩინა დიდი სიფრთხილე და წერს, რომ "მიტრის საიდუმლო დაფარული უნდა იყოს გაუნდობელთათვის", აღწერილ ეპოქაში კონრად მუციანიც თავის თანამზრახველებს წერდა: "ჩვენი საქმიანობა, ელევზისის ძველი მისტერიებივით საიდუმლოებით უნდა იყოს მოცული". აღსანიშნავია, რომ ლუთერის გამოსვლამდე რვა წლით ადრე შეინიშნებოდა კავშირი გერმანელ ჰუმანისტებსა და ებრაელებს შორის და სანამ ისინი, როგორც ლუთერის მოკავშირეები, აშკარად გაილაშქრებდნენ ეკლესიაზე, გამოდიოდნენ ქრისტეანული კულტურის წინააღმდეგ, როგორც ებრაელთა მცველები. "შემთხვევით - ამბობს ბერნარ ლაზარი, - ებრაელები, რომლებმაც შეგნებულად თუ შეუგნებლად ჰუმანისტებს მისცეს იარაღი ეკლესიის წინააღმდეგ, ბრძოლის დაწყების მიზეზი გახდნენ. დავა თალმუდის გარშემო წინ უძღოდა დავას ევქარისტიაზე".
მონათლულმა ებრაელმა იოსებ პფეფერკორნმა, რომელიც რწმენით მონათლულთა ებრაელთა მცირე რიცხვს განეკუთვნება, 1509 წელს გამოსცა ნაშრომი, რომელშიც ამხილა ქრისტეანობისადმი თალმუდის სწავლების მტრული დამოკიდებულება და სულიერ და საერო ხელისუფალთ მოუწოდა, დაეხსნათ ქრისტეანული სამყარო ებრაელთა გამხრწნელი ზეგავლენისგან; ის ასევე დაბეჯითებით ითხოვდა თალმუდის განადგურებას და ებრაელთა იდეებისა და სწავლებების გავრცელების საწინააღმდეგო ზომების მიღებას. ქრისტეანი ებრაელის ამ მხილებებით შეშფოთებულმა იმპერატორმა მაქსიმილიანემ 1509 წლის 15 აგვისტოს განკარგულებით პფეფერკორნს დაავალა ებრაელთა საიდუმლო სწავლების გამოძიება და ყველა იმ ებრაული წიგნისა და დოკუმენტის კონფისკაცია, რომელთაც მავნედ ჩათვლიდა თვით პფეფერკორნი. ქრისტეანების წინააღმდეგ ებრაელთა მრავალსაუკუნოვანი შეთქმულების გამოააშკარავება ისეთ საშიშროებას წარმოადგენდა, რომ საჭირო შეიქნა დაუყოვნებლივი ზომების მიღება. ვინ გამოვიდა გერამნიაში და თითქმის ყველგან მოძულებულ მევახშეთა თემის დასაცავად? - იმპერატორის ხსენებული განკარგულების გამოცემისთანავე ჰუმანისტებმა, რომლებიც პფეფერკორნს თავისი მხილებისას საერთოდ არ უხსენებია, მის წინააღმდეგ აამოქმედეს ყველა ნებადართული და ნებადაურთველი მეთოდით, რითაც გაამჟღავნეს თავიანთი ფარული კავშირები და სოლიდარობა ებრაელებთან. თავიანთი კავშირებისა და ზეგავლენის წყალობით, ასევე ინტრიგებისა და ცილისწამებების მეოხებით ებრაელთა მეგობრებმა, უპირველესად ყოვლისა, იმას მიაღწიეს, რომ იმპერატორმა, ისე, რომ არ გაუუქმებია პფეფერკორნისთვის მიცემული დავალება, დანიშნა განსაკუთრებული კომისია, რომელსაც უნდა გაეკონტროლებინია პფეფერკორნი, და დაევალა გაეგო ამ საკითხებზე მაინცის, კიოლნის, ერფრუტისა და ჰეიდელბერგის უნივერსიტეტების აზრი. გარდა ამისა, კომისიის შემადგენლობაში, რომელშიც სასულიერო პირები შედიოდნენ და რომელთაც ხელმძღვანელობდა მაინცის არქიეპისკოპოსი, შეიყვანეს იურისტი იოჰან რეიხლინი. რეიხლინის დანიშვნა კომისიაში, რომელიც იკვლევდა ებრაელთა საკითხს, ნაწილობრივ გამოწვეული იყო ანტისემიტის რეპუტაციით, რომლითაც სარგებლობდა ეს მეცნიერი ჰუმანისტი, დასახელებული ეპოქის ერთ-ერთი გამოჩენილი ადამიანი. მაგრამ ამ რეპუტაციამ, რომელიც მას 1505 წ. ებრაელთა წინააღმდეგ დაწერილმა თხზულებამ შეუქმნა, ყველა შეცდომაში შეიყვანა. 1510 წლისთვის რეიხლინი უკვე აღარ იყო ანტისემიტი. ებრაული ენისა და კაბალის შესწავლამ ნელ-ნელა სრულიად შეცვალა რეიხლინის შეხედულებები, რომელიც ლუთერის გამოსვლამდე მცირე ხნით ადრე, თავისი ნაშრომის, "Dе аrtе саbalіstiса" წყალობით უკვე სარგებლობდა გამოჩენილი კაბალისტის სახელით.
რეიხლინის მონაწილეობა კომისიაში, რომელიც აკონტროლებდა პფეფერკორნს, ებრაელთათვის ნამდვილი წყალობა იყო. იმ დროს, როდესაც კომისიის ყველა წევრი და ზემოხსენებული უნივერსიტეტები ეთანხმებოდნენ პფეფერკორნს, მოითხოვდნენ თალმუდის განადგურებას და გადამჭრელი ზომების მიღებას ებრაული პროპაგანდის წინააღმდეგ, მხოლოდ რეიხლინი გამოვიდა პფეფერკორნის წინააღმდეგ, რომელსაც "ვირს" უწოდებდა იმის გამო, რომ მან ვერ გაიგო ებრაული ტექსტები და, დააბრალა, რომ მას თავისი მხილებებით სურდა, შანტაჟი მოეწყო მდიდარი ებრაელებისთვის. რაც შეეხება თალმუდს, რეიხლინმა, მართალია, ვერ გაბედა, აშკარად უარეყო ავტორიტეტულ ღვთისმეტყველთა შეხედულებები, მაგრამ ებრაელთა ამ წმინდა წიგნზე ლაპარაკობდა ბუნდოვნად; ის აღიარებდა, რომ თალმუდი შეიცავს ზოგიერთ "უცნაურ" ადგილს, მაგრამ ამავე დროს უარყოფდა ებრაელთა ტომის ტრადიციულ მტრობას ქრისტეანობისადმი, ხოლო რაბინთა ნაშრომებს ისეთი ყურადღების ღირსად მიიჩნევდა, რომ ყველას ურჩევდა არა მათ განადგურებას, არამედ უნივერსიტეტებში მათ შესასწავლად განსაკუთრებული კათედრების დაარსებას. მიუხედავად ამისა, იმპერატორმა გადაწყვიტა, რომ თალმუდი ჯალათის ხელით უნდა დაეწვათ და მოეხდინათ ყველა საეჭვო იუდეური წიგნისა და დოკუმენტის კონფისკაცია. თუმცა, დრო რომ მოეგოთ, ებრაელთა მეგობრებმა შეძლეს დაერწმუნებინათ მაქსიმილიანე, რომ ასეთი ზომების გატარება სეიმის ნებართვის გარეშე არ შეიძლებოდა. ამ დროს პფეფერკორნმა ხელმეორედ გამოსცა თავისი მამხილებელი თხზულება "იუდეველთა სარკე" და დაუმატა ახალი ნაშრომი - "სარკით ხელში". მის საპასუხოდ რეიხლინმა გამოსცა თავისი "თვალის სარკე", რომელშიც არა მარტო თავს ესხმოდა თავის მოწინააღმდეგეს, არამედ აკრიტიკებდა ეკლესიის მრავალ დოგმატს და მხურვალედ აქებდა და ადიდებდა იუდეველთ. ეს თხზულება, რომელსაც კათოლიკე ღვთისმეტყველებმა განაჩენი გამოუტანეს და მისი დაწვა ბრძანეს, იმდროინდელი ჩვეულების საწინააღმდეგოდ, როცა სამეცნიერო შრომები მხოლოდ ლათინურ ენაზე გამოდიოდა, რეიხლინმა, მეტი პოპულარობა და ხელმისაწვდომობა რომ ჰქონოდა, გამოსცა გერმანულ ენაზე. ებრაელები, თავის მხრივ, ყოველნაირად ცდილობდნენ თავიანთი დამცველის წიგნის რეკლამირებას.
ამგვარად, მოიგეს რა დრო, ებრაელთა დამცველებმა ყოველ ღონეს მიმართეს, რათა დაეჩქარებინათ გადატრიალება, რომელიც დიდი ხნით შეძლებდა საეკლესიო და საერო ხელისუფლების ყურადღების მოცილებას რჩეული თემისგან და გამოიწვევდა უდიდეს რყევას მთელ დასავლეთქრისტეანულ სამყაროში. შეთქმულების მონაწილეთა მიმოწერიდან, რომელიც 1512 წლიდან იწყება ჩანს, რომ ისინი იზრახავენ აშკარა გამოსვლებს მაშინვე, როგორც კი ამისთვის მზად იქნებიან. მაგრამ ეს მომზადება დიდ დროს ითხოვდა: საჭირო იყო ძლიერი მხარდამჭერი ძალის მიმხრობა, რომელიც შეძლებდა არა მარტო რეფორმაციის იდეის გავრცელებას, არამედ, საჭიროების შემთხვევაში, იარაღით ხელში დაიცავდა მას; საჭირო იყო საკუთარი ძალების ორგანიზება, თანაც ისე, რომ გარკვეულ დრომდე მოწინააღმდეგის ბანაკში არანაირი ეჭვი არ გამოეწვია; დაბოლოს, საჭირო იყო მომზადებულიყო კაცი, რომელიც შეძლებდა ახალი რელიგიის პროპაგანდირებას. ყველაფერი ეს ბრწყინვალედ შესრულდა. რვა წლის განმავლობაში (პფეფერკორნის გამოსვლიდან მოყოლებული) გერმანელ კაბალისტთა პარტიები ახერხებდნენ საერო და სასულიერო ხელისუფლების, იმპერატორისა და პაპის ყურადღება გადაეტანათ არა მარტო ებრაელთაგან, არამედ საკუთარი გამცემლური საქმიანობისგანაც. რვა წლის განმავლობაში იმპერატორი, უნივერსიტეტები, გამოჩენილი ღვთისმეტყველები და ბოლოს თვით პაპი დაკავებულნი არიან პოლემიკით რეიხლინსა და პფეფერკორნს შორის, რეიხლინისა და სხვა ჰუმანისტების ძველი და ახალი თხზულებების გარჩევით; ულრიხ ფონ-ჰუტენი, ერაზმი, რუბიანე სულ უფრო და უფრო გაბედულად და ღიად უტევენ პაპსა და ეკლესიას.
რეიხლინის თხზულებები აზრთა სხვადასხვაობას და არეულობა იწვევს. იმ დროს, როდესაც ღვთისმეტყველთაგან ერთნი მკაცრად განიკითხავენ რეიხლინს და მის მიერ გერმანულად დაწერილ, ყველასთვის ხელმისაწვდომ წიგნებს და უარყოფენ მათ თავიანთი მძიმეწონიანი ლათინური თხზულებებით, სხვები, პირიქით, მისდამი სიმპათიებს გამოხატავენ და შემწყნარებლურად უყურებენ, პატივს სცემენ მის სამეცნიერო მიღწევებს, მესამენი კი - მისი მოწაფეები და მიმდევრები, ცამდე ამაღლებენ. განხეთქილებაში მყოფი მხარეები აპელირებენ პაპთან. მაგრამ ლეონ X-მ, ამ ტიპურმა წარმართმა, რომელსაც ხელოვნება და ფილოსოფია უფრო აინტერესებდა, ვიდრე ეკლესიის საქმეები, ჰუმანისტებით გარემოცულმა, თავისი ებრაელი ექიმის, ბონეტ-დე-ლატას ზეგავლენით გვერდი აუქცია ეკლესიისთვის ამ საშიშ მოვლენას და რეიხლინის საქმე ამ ებრაელისადმი თანაგრძნობით გამსჭვალულ პირებს გადაუგზავნა განსახილველად. ამაოდ შეჰღაღადებდა პფეფერკორნი თავისი "პატარა, მებრძოლი წიგნით", რომელიც გამოსცა 1516 წელს, საერო და სასულიერო ხელისუფალთ და აფრთხილებდა: "ო, თქვენ, ქრისტეანნო თავადნო და ეკლესიის მეთაურნო, სანამდე უნდა იყოთ ამგვარი კადნიერების მდუმარე მოწმეები? უფრთხოდეთ სატანას! გაფრთხილებთ, რომ მან დემონთა მთელი რაზმები აღძრა ჩვენი სარწმუნოების წინააღმდეგ".
პფეფერკორნი ამ წიგნს უძღვნის დაჯერებულ ანტისემიტს ალბერტ ჰოჰენცოლერს, მაინცის არქიეპისკოპოსს, რომელიც ოცნებობდა ებრაელთა განსადევნად გერმანული სახელმწიფოების კავშირის შექმნაზე. მაგრამ თავისი ექიმის ინტრიგების წყალობით, რომელიც რეიხლინის საიდუმლო მომხრე იყო, არქიეპისკოპოსმა ალბერტმა არც კი გადაშალა და ავტორის გამოგზავნილი მისდამი მიძღვნილი წიგნი, ხოლო მისი ექიმი რეიხლინს წერილობით საზეიმოდ აცნობებს, რომ მან შეძლო საშიშროების თავიდან აცილება და რომ "არქიეპისკოპოსი უნებლიეთ ხელს შეუწყობს ჩვენს საქმეს". ამ დროს სამზადისი ეკლესიის წინააღმდეგ აშკარა გამოსვლებისთვის წინ მიიწევს. იმ დროს, როდესაც რეიხლინი ერფრუტელ პროფესორ კონრად მუციანთან ერთად რჩება შეთქმულების სულისჩამდგმელად, სცენაზე გამოდიან ახალი სახეები: ულრიხ ფონ-ჰუტენი, ფრანც ფონ-ზიკინგენი და, ბოლოს, ცნობილი ავგუსტინელი ბერი მარტინ ლუთერი.
ულრიხ ფონ-ჰუტენი. ფრანკონიელი აზნაური, კაბალისტ რუბიანეს მოწაფე და მეგობარი, ეკლესიის თავგამოდებული მოწინააღმდეგე, იყო რეფორმაციის ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური ორგანიზატორი. მონარქიის მოწინააღმდეგეს მიაჩნდა, რომ "ხალხს თავისუფლად უნდა შეეძლოს, აირჩიოს თავისი მმართველი", თუმცა, მიუხედავად ამისა, რეიხლინს წერდა, რომ არ შეიძლება, აშკარად გავწყვიტოთ კავშირი მონარქებთან: "იმისთვის, რათა გავიმარჯვოთ, ჩვენს პარტიას უნდა შეეძლოს ამ კატეგორიის ხალხის გამოყენება; ზემოქმედება უნდა მოვახდინოთ მათ პატივმოყვარეობაზე და გავახვიოთ ისინი ჩვენს ბადეში". ამ გეგმის განსახორციელებლად, ულრიხ ფონ-ჰუტენი მოგზაურობდა მთელ გერმანიაში და ამა ქვეყნის ძლიერთა შორის ქირაობდა რეფორმაციის მიმდევრებს. მან, სხვათა შორის, თავის პარტიაში მიიმხრო ცნობილი მეომარი რაინდი ფრანც ფონ-ზიკინგენი, რომელიც ერთ-ერთი პირველი დათანხმდა, იარაღით ხელში ებრძოლა რეფორმაციისთვის.
მარტინ ლუთერი. ახალი რელიგიის მქადაგებელი, რომლის სახელითაც უნდა დაწყებულიყო აშკარა ბრძოლა ეკლესიის წინააღმდეგ, მალე იპოვეს და მოამზადეს. ამ როლს კარგად მოერგო ავგუსტინელი ბერი მარტინ ლუთერი. მარტინ ლუთერი დაიბადა 1483 წელს, ბავშვობა სიღარიბეში გაატარა, 17 წლისა, 1500 წელს შევიდა ერფრუტის უნივერსიტეტში. უკვე ვთქვით, რომ სწორედ ამ უნივერსიტეტში მოიწყო ბუდე შეთქმულ-ჰუმანისტთა ჯგუფმა ღვთისმეტყველების პროფესორის, კონრად მუციანის მეთაურობით, რომლის მიმოწერიდან ცხადი ხდება, რომ ჯერ კიდევ გერმანელ ჰუმანისტთა სახელით ლუთერის გამოსვლამდე რელიგიური გადატრიალების გეგმა უკვე შედგენილი იყო. ერფრუტის უნივერსიტეტში კონრად მუციანის საიდუმლო საზოგადოებაში გაწევრიანდა მრავალი ღვთისმეტყველი და მეცნიერი, ასევე ზოგიერთი სტუდენტი. ამ საიდუმლო ჯგუფის აქტიური წევრები იყვნენ ჰუმანისტები რუბიანე, მოგვიანებით კი ულრიხ ფონ-ჰუტენი და სპალატინი. ლუთერის დაუდგრომელმა და ენერგიულმა ნატურამ და მისმა ღირსშესანიშნავმა თვისებებმა კონრად მუციანის ყურადღება მიიპყრო და მომავალი რეფორმატორი აღმოჩნდა ახალგაზრდა, მაგრამ უკვე კაბალისტიკის სკოლაგამოვლილი მეცნიერისა და ეკლესიის გააფთრებული მოწინააღმდეგის ხელში, რომელიც განუყრელად თან დაჰყვებოდა ლუთერს უნივერსიტეტში მთელი მისი ხუთწლიანი ყოფნის პერიოდში.
ლუთერის უეცარი ბერად აღკვეცა მონასტერში 1505 წელს, როგორც ფიქრობენ, გამოწვეული იყო შემთხვევითი ვითარებით, რომელშიც მან დაინახა ღმრთის რისხვის ნიშნები: ელვამ მის თვალწინ მოკლა მისი მეგობარი, ხოლო თვით ლუთერი მიწას დაანარცხა. ამიტომაც ამბობენ, რომ ლუთერი მონასტერში "იყო არა იმდენად მოწოდებით, რამდენადაც გატაცებით (გვერდითი მოვლენით)" "был не столько привлечен (призванием), как увлечен" (побочным обстоятельством). უხეშ მატერიალისტთან და თავდაჯერებულ ათეისტ რუბიანესთან ახლო მეგობრობამ თავისი დაღი დაასვა ახალგაზრდა ლუთერის სულს. ის თვითონაც აღიარებს, რომ პირველი თვეები მონასტერში "გაატარა სასოწარკვეთაში, შიშსა და მკრეხელობაში". "მე ვიმყოფებოდი ქრისტესგან ისე შორს, - წერს ლუთერი, - რომ როდესაც თვალში მხვდებოდა ჯვარცმა, იმწამსვე მიპყრობდა შიში, მზერა მებინდებოდა და ჯვარცმის ნახვას მერჩივნა, მენახა თვით ეშმაკი" (ეშმაკი, როგორც ცნობილია, არცთუ იშვიათად ანიჭებდა მას ამ სიამოვნებას). მონასტერში ლუთერი შეუდგა საღვთისმეტყველო მეცნიერებების შესწავლას, მაგრამ აქაც, როგორც ადრე უნივერსიტეტში, მის ყურადღებას განსაკუთრებით იპყრობდა ნეტარი ავგუსტინესა და სხვა გვიანდელ ეგზეგეტიკოსთა (წმიდა წერილის კომენტატორთა) თხზულებები. მთელი ამ დროის განმავლობაში, ერფრუტელ ჰუმანისტთა საიდუმლო წრე, რომელსაც შეგნებული ჰქონდა თუ რა სარგებელი შეიძლებოდა მიეღო ამ ჭაბუკური მხურვალებით აღგზნებული, გაბედული და თავის მისწრაფებებში შეუკავებელი ადამიანისგან, ლუთერს გამუდმებით თვალყურს ადევნებდა. რუბიანე მასთან კონტაქტებს არ წყვეტდა.
1508 წელს ლუთერმა, მისგან მოულოდნელად, საქსონელი კურფიურსტისგან, ფრიდრიხ ბრძენისგან, რომელიც საიდუმლო კავშირში იყო რეფორმაციის მომხრეებთან, მიწვევა მიიღო, ვიტენბერგის უნივერსიტეტში დაეკავებინა ფილოსოფიის კათედრა, რომელზეც მომავალი რეფორმატორი 1512 წლამდე, ანუ დოქტორის ხარისხის მიღებამდე იღვწოდა და გახდა ღვთისმეტყველების პროფესორი; ამავე დროს, ის ვიტენბერგის უნივერსიტეტში გამოდის მქადაგებლის როლშიც. მისდევდა რა ნიკოლოზ ლირას, პეტრე ბურგოსელის და სხვა იუდეველობისკენ მიდრეკილ ეგზეგეტთა ნაკვალევს, რომლებიც დამახინჯებულად განმარტავდნენ მოციქულ პავლეს ეპისტოლეებს რომაელთა მიმართ (1:16,17; 3:21,22,28; 4:3; 10:3;), გალატელთა მიმართ (2:16; 3:21); ფილიპელთა მიმართ (3:9); ტიტეს (3:5) - "ღმრთის სიმართლისა და გამართლების შესახებ", ლუთერმა წამოაყენა თავისი სწავლების ძირითადი იდეა თითქოსდა სულის ცხოვნება შესაძლებელია მხოლოდ რწმენით, საქმეთა გარეშე. ლუთერის სწავლებით, ქრისტე სჯულმდებელი კი არ არის, არამედ მხოლოდ გამომსყიდველი, მაცხოვარი. ქრისტემ გამოგვისყიდა თავისი ჯვარზე სიკვდილით. ვისაც უნდა, კეთილი საქმეებით ან სინანულით მიაღწიოს ცხოვნებას, ის უარყოფს ქრისტეს ან სურს უფრო მეტის გაკეთება, ვიდრე ღვთაებრივმა მაცხოვარმა გააკეთა. "ქრისტეს სახელი ნიშნავს, რომ ის არის ჩვენი მაცხოვარი, რომელიც გმობს ყველა ჩვენს საქმეებს და მოგვმადლის თავისას. ბერ-მონაზვნები თავისი მკაცრი ცხოვრებისთვის დაისჯებიან. წმინდანთა ცხოვრებები არაფრის მომცემია, რადგან, თუკი შენ გსურს, კეთილი საქმეებით და სინანულით აიცილო სიკვდილი და ჯოჯოხეთი, ეს ნიშნავს, რომ ქრისტეს ეს შენთვის და შენს მაგიერ არ გაუკეთებია და, მაშასადამე, ის მაცხოვარი არ ყოფილა, ანუ მისი ვნებები და სიკვდილი არაფრის მომცემი ყოფილა. რადგან, თუ შენ გინდა ამის გაკეთება შენი საქმეებით, მაშასადამე, მას არ შესძლებია ამის გაკეთება თავისი სისხლით და სიკვდილით" (Dენეფლე, ოპ. ციტ. т. I, с. 318-319).
ამ გამრყვნელ სწავლებაში არაფერია ახალი. ამ სწავლებას ჩვენ ჯერ კიდევ ძველ გნოსტიკოსებთან ვხვდებით, სადაც რწმენის ადგილზე დაყენებულია "ცოდნა" (გნოზისი), რომელიც ყველანაირი ზნეობრივი კანონისგან ათავისუფლებს ადამიანს, და მოგვიანებით, ალბიგოელთა გნოსტიკურ-მანიქეველურ სწავლებაში, სადაც "რჩეულთა" ხელდასხმა საკმარისად მიიჩნეოდა ყოველგვარი დანაშაულის გამოსასყიდად. ადამიანის ბუნების ყოველი მიდრეკილების კანონიერების აღიარება ჰუმანიზმის ძირითადი იდეაა, მაგრამ ამავე დროს, განათლებულ კლასებში ეს იდეა ვრცელდება ფილოსოფიურ-მეცნიერული თეორიის სახით, ფართო მასებში კი, რომლებსაც ჯერ კიდევ არ დაუკარგავთ რწმენა, ლუთერი ხორციელი ვნებების მოთოკვის წინააღმდეგი გამოდის და თავის რელიგიას ქრისტეანული სწავლების სამოსით მოსავს, რათა აჩვენოს, რომ ზნეობრივი გახრწნილება არ ეწინააღმდეგება ქრისტეანობას.
ამ დროს, 1516 წელს, მომწიფდა ვითარება, რომელმაც რეფორმაციის მომხრეებს უბიძგა, დაეჩქარებინათ გამოსვლები. კარლ ავსტრიელი, იზაბელა და ფერდინანდ ესპანელთა შვილიშვილი, მომავალი კარელ V, ესპანეთის მეფე ხდება. შეთქმულები წინასწარ ჭვრეტენ, რომ შორს არ არის ის ჟამი, როდესაც მოხუცი იმპერატორის, მაქსიმილიანეს ნაცვლად ახალი ესპანელი მეფე აირჩევა. კარლი, რომელიც ცნობილი იყო ეკლესიისადმი თავისი ერთგულებით და აშკარად ეწინააღმდეგებოდა რეიხლინისა და ჰუმანისტთა მიმართულებას, არ მალავს თავის განზრახვას, ყველა ღონე იხმაროს ეკლესიის მტრების ასალაგმავად. ასეთ მოწინააღმდეგესთან ბრძოლის პერსპექტივები აიძულებს შეთქმულებს, მიმართონ გადამწყვეტ ზომებს და არ დაელოდონ იმ დროს, როდესაც კარლი თავის ავსტრიულ, ესპანურ და ამერიკულ მამულებს იმპერატორის გვირგვინსაც მიამატებს და გახდება ყველაზე ძლიერი მონარქი, რომელიც კი კარლ დიდის დროიდან უხილავს ევროპას. ვითარებებთან გამომდინარე, შეთქმულების ტაქტიკაც იცვლება. რეიხლინი, კონრად მუციანი და სხვები, რომლებიც კომპრომეტირებულნი იყვნენ ებრაელებთან ურთიერთობით, უკანა პლანზე გადადიან და წინა პლანზე წამოსწევენ სხვა მოღვაწეებს - ულრიხ ფონ-ჰუტენს, ფრანც ფონ-ზიკინგენს და რეიხლინის ნათესავს, მელანქტონს. ისტორიკოსი იანსენი მიუთითებს, რომ ყველა ეს ჰუმანისტი, რომელთაც შეუერთდა ლუთერის ძველი მეგობარი რუბიანეც, ქმნის საიდუმლო წრეს, რომელიც მართავს ლუთერის ყველა მოქმედებას. ჰუმანისტთა ამ საიდუმლო კავშირის არსებობას ადასტურებს დენიფლეც, რომელსაც მოჰყავს ულრიხ ფონ-ჰუტენის სასულიერო პირებისადმი შეთვლილი მუქარა: "ჩვენ ოცზე მეტნი ვართ, ვინც პირი შევკარით თქვენდა შესარცხვენად და დასაღუპად".
ამ საიდუმლო ორგანიზაციის წევრებიდან ლუთერზე განსაკუთრებულ ზეგავლენას ახდენდა მელანქტონი, რეიხლინის ნათესავი, უზარმაზარი ცოდნის მქონე ადამიანი, ებრაული ენის კარგი მცოდნე, რომელიც მისმა ბიძამ, რეიხლინმა, ანტიქრისტეანული შეთქმულების ყველა საიდუმლოს აზიარა. ის ხდება რეფორმაციის სული და გული. 1517 წლის 31 ოქტომბერს იწყება ღია ომი ეკლესიის წინააღმდეგ. ლუთერმა ვიტენბერგის ციხესიმაგრის ეკლესიაში გამოაკრა კათოლიკური ეკლესიის სწავლების წინააღმდეგ თავის 95 თეზისი ინდულგენციების, ზეკმარი საქმეებისა და სალხინებლის შესახებ* (განვმარტოთ - მთარგმნ.). ჯეროვანად უნდა დავაფასოთ შეთქმულთა მოხერხებულობა, რომლებმაც თავიანთი გამოსვლის პირველ მიზეზად დაასახელეს საკითხი ინდულგენციების შესახებ, რასაც არ შეიძლებოდა არ შეეძრა ყველაზე ღვთისმოსავი ადამიანების სულიც კი. ლუთერსა და დომინიკანელ ბერ ტეცელს შორის, რომელსაც ევალებოდა ინდულგენციების გაყიდვა, იწყება საჯარო დისპუტები, ამ დისპუტებს მთელ გერმანიაში გაუვარდა სახელი. ლუთერი გამოსცემს თხზულებას ინდულგენციების წინააღმდეგ, ტეცელი მას ეწინააღმდეგება და წერილობით განმარტავს ინდულგენციების ნამდვილ მნიშვნელობას. ახლა ასპარეზზე გამოდიან ჰუმანისტი რუბიანე, სპალატინი და სხვები, ხელში იღებენ კალამს და იწყებენ ლუთერის დაცვას.
კაბალისტთა და ათეისტთა პარტია აშკარად ლუთერის პარტია ხდება. რუბიანე და სხვა ჰუმანისტები, რომლებიც ცნობილნი იყვნენ თავიანთი ათეიზმით, უცებ ხდებიან სახარების მქადაგებლები და წმ. წერილის დამოწმებით იცავენ ლუთერის ნაქადაგებ შეხედულებებს. პაპი ლეონ X სერიოზულ მნიშვნელობას არ ანიჭებს ამ მოვლენებს და კმაყოფილია ლუთერის ფარისევლური განცხადებით ერთგულებაზე და მორჩილებაზე, რომელიც 1519 წელს პაპს წერს: "ღმერთია ჩემი მოწმე, რომ არასოდეს არ მქონია განზრახვა, გამოვსულიყავი რომის ეკლესიის წინააღმდეგ, და რომ ჩემთვის არც მიწაზე და არც ცაში არაფერია მასზე უმაღლესი". ამასთანავე, ლუთერი აგრძელებს თავის ქადაგებებს პაპიზმისა და ეკლესიის განწესებების წინააღმდეგ და ერაზმს, რეიხლინსა და კონრად მუციანს წერს მაამებლურ წერილებს, სადაც საკუთარ თავს უწოდბს მათ მოწაფეს და აცხადებს მტკიცე მზადყოფნას, საქმე მიიყვანოს ბოლომდე, ანუ რომის ეკლესიასთან ურთიერთობის საბოლოო და აშკარა გაწყვეტამდე. 1520 წლის 28 აპრილის წერილით რუბიანე ამცნობს ლუთერს, რომ მისგან ელიან გადამწყვეტ მოქმედებებს და რომ მას გარანტირებული აქვს პირადი უსაფრთხოება, რადგან ფრანც ფონ-ზიკინგენი მზად არის, დაიცვას იგი ყოველგვარი ძალადობისგან. ფრანც ფონ-ზიკინგენის მფარველობა, რომლის შეიარაღებულ ძალებს შეეძლო წინააღმდეგობა გაეწია ნებისმიერი გერმანელი თავადისთვის, ლუთერმა საკმარის პირობად მიიჩნია და დარწმუნდა, რომ მასაც იან ჰუსის ბედი არ ეწეოდა. ლუთერი მართლაც იწყებს გადამწყვეტ მოქმედებას და იმავე 1520 წელს აქვეყნებს თავის სახელგანთქმულ მიმართვას "გერმანელი ერის საიმპერატორო დიდებულებისა და ქრისტეანული რაინდობისადმი", რომელშიც ცდილობს, აამოს საზოგადოების ყველა ფენას. იმპერატორს რეფორმაციის მხარდაჭერისთვის სთავაზობს რომს პაპის ყველა ადგილმამულით; გერმანელ თავადებსა და აზნაურებს ჰპირდება გერმანიის ეკლესიის უმდიდრესი შემოსავლებისა და მიწების მათ სასარგებლოდ კონფისკაციას; გერმანელ ეპისკოპოსებს ის ხიბლავს პაპის ძალმომრეობისგან გათავისუფლებით, რომისთვის ხარკის გადახდის გაუქმებით და მიუთითებს ეროვნული ეკლესიის შექმნის პერსპექტივაზე; და ბოლოს, ხალხისადმი მიმართვაში ის ამბობს, რომ ხალხის გაღატაკების მიზეზი არის ეკლესია და თავის წილს მასაც ჰპირდება.
ჩვენს ამოცანას არ წარმოადგენს რელიგიური გადატრიალების მთელი პერიპეტიების დეტალური განხილვა, რომელიც აღასრულა ლუთერმა გერმანელი კაბალისტები დახმარებით. მხოლოდ იმას ვიტყვით, რომ კარლ V, რომელიც 1520 წელს გერმანიის იმპერატორად აირჩიეს, როგორც ამას თვით რეფორმატორებიც ვარაუდობდნენ, ყველაფერი გააკეთა, რათა დაერღვია ეკლესიის მტრების საქმეები, მაგრამ მისი მცდელობა დაიმსხვრა მაშინ, როდესაც წააწყდა მთელი ამ მოვლენებისადმი პაპ ლეონ X გულგრილობისა და ინდიფერენტულობას, გერმანელ თავადთა ერთი ნაწილის სიხარბეს, ურწმუნოების, უარყოფის, თავისუფალმოაზროვნეობის სულს, რომელიც ქრისტეანულ სამყაროში საუკუნეების განმავლობაში ვითარდებოდა ქრისტეანობისთვის უცხო სწავლებების ზეგავლენით. კათოლიკური ეკლესიის ანგარებამ და მისი უმაღლესი სასულიერო წოდებების ზნეობრივმა დაცემამ, რაც პაპებისგან იწყებოდა (ე. წ. "ეკლესიის გახრწნა თავსა და ნაწილებში"), თავის მხრივ ნაყოფიერი ნიადაგი შექმნა რეფორმაციის წარმატებით განსახორციელებლად. ამისი საუკეთესო დადასტურებაა კათოლიკურ ქვეყნებში რელიგიური დრტვინვის შესუსტება ტრიდენტის კრების შემდეგ (1545-1563წწ.), სადაც გადაწყდა, გაეტარებინათ რეფორმები, რამაც ბევრწილად გააუმჯობესა კათოლიკური ეკლესიის ცხოვრება. მაგრამ, მეორე მხრივ, უეჭველია, რომ ლუთერის სწავლებაც თავისი პირვანდელი სახით, რაც ანტიქრისტეანულ ერესს წარმოადგენდა არა მარტო კათოლიკური თვალსაზრისით, შეიძლებოდა წარმატებული ყოფილიყო მხოლოდ იმიტომ, რომ სულიერად მჭიდრო კავშირში იყო ყველა საიდუმლო სექტისა და მწვალებლობის ცრუსწავლებებთან, რომლებსაც მრავალი საუკუნის განმავლობაში თავგამოდებით ნერგავდნენ ქრისტეანობის დაუძინებელი მტრები, ებრაელების მიერ და განსაკუთრებულ განვითარებას მიაღწია იმ ეპოქაში, რომელიც წინ უსწრებდა რეფორმაციას. ამიტომაც, შუსტერი მართალია როცა ამბობს, რომ "ყველა ეს "ღმრთის მეგობრები", "ბეგარდები", "ვალდენსები" და სხვები ნერგავდნენ თავიანთ შეხედულებებს ხალხთა ფართო მასებში და თავის მხრივ ანაყოფიერებდნენ იმ ნიადაგს, რომელზეც შემდგომში წარმატებით უნდა ამოსულიყო რეფორმაციის მარცვლები". მართალია პარიზის ღვთისმეტყველების ფაკულტეტი, რომელიც 1521 წლის 15 აპრილის განაცხადში ადანაშაულებს ლუთერს იმაში, რომ ის მიისწრაფოდა, აღედგინა ზემოხსენებულ მწვალებელთა ცრუსწავლებანი და შეექმნა ახალი; რომ ის მას შემდეგ, რაც უარყო ეკლესიისა და წმინდა მამების დარიგებანი, გახდა ერესიარქი და ძველი მწვალებლობების ქმედითი რესტავრატორი; რომ, როდესაც თავისუფალ ნებაზე ლაპარაკობს, ლუთერი ეთანხმება მანიქეველთ, სინანულზე ლაპარაკისას - ჰუსიტებსა და ვიკლეფისტებს, აღსარების საიდუმლოზე ისე მსჯელობს, როგორც პიკარდი და კათარები, მწვალებელთა განსჯაზე, სასულიერო პირთა იმუნიტეტზე და სახარებისეულ კრებებზე ლაპარაკისას ის იმეორებს ვალდენსეველებს და ჩეხ ძმებს და ა. შ. რომ ის არის ეკლესიისა და თვით ქრისტეს უბოროტესი მტერი და ძველ მწვალებლურ მკრეხელობათა საძაგელი განმაახლებელი (Dენეფლე, ოპ. ციტ. т. II, с. 111).
მართლაცდა, ლუთერთან კაბალისტურ მწვალებლობებთან ეს მსგავსება განსაკუთრებულად ნათლად არის გამოხატული ყველა ავტორიტეტის უარყოფაში, წმ. წერილის გარდა, რომლის განმარტების თავისუფლებას ის ანიჭებს ყველას საკუთარი გულისხმევის შესაბამისად; იგი ასწავლის ქრისტეს, როგორც მაცხოვრის პატივისცემას, მაგრამ არა როგორც სჯულმდებლისა, აქედან გამომდინარე თავისუფლებითა და ყოველგვარი ზნეობრივი და მორალური აღვირახსნილობის გამართლებით, განსაკუთრებით კი მკრეხელური ცრუსწავლებით, თითქოსდა მართალი საქმეები და სათნო ცხოვრება ეშმაკს უფრო მოსწონს, ვიდრე ღმერთს, და თითქოსდა ბოროტებას კრძალავს სწორედ ეშმაკი (შეადარეთ გნოსტიკოსებისა და მანიქეველების სწავლებებს თთ. II და III). დენიფლე თვით ერესიარქის თხზულებებზე და წერილებზე დაყრდნობით მიუთითებს, რომ ლუთერი არ აღიარებს ხილულ (მებრძოლ - მთარგმნ.) ეკლესიას, ამიტომაც უარყოფს მის ავტორიტეტს, საეკლესიო იერარქიას, ეკლესიის წმიდა მამებს და წმიდა გადმოცემას. ადამიანი, ლუთერის სწავლებით, ცხოვნებას უნდა ეძიებდეს საკუთარი რისკის ფასად; ამისთვის არის ბოძებული წმ. წერილი; თითოეულს უფლება აქვს, თვითონ განმარტოს იგი, როგორც შეუძლია, და გამოიყვანოს იქიდან მისთვის მისაღები ზნეობრივი კანონი. - აი, სინდისის ნამდვილი თავისუფლება. იმის საუკეთესო მაგალითად თუ სადამდე შეიძლება მიიყვანოს ადამიანი ლუთერის მიერ ნაქადაგებმა წმიდა წერილის თვითნებურმა და თავისუფალმა განმარტებამ, გამოდგება ანაბაპტისტების "წინასწარმეტყველი" იოანე (იოჰან) ლეიდენელი, რომელმაც ბიბლიის კითხვისას "აღმოაჩინა", რომ მას აუცილებლად უნდა ჰყავდეს ერთდროულად თერთმეტი ცოლი.
ამგვარად, თითოეული ხდება საკუთარი თავის მსაჯული და ავტორიტეტი - ზეადამიანი, თანაც მაცხოვრისეული სიწმიდის მქონე, რადგან, ლუთერის სწავლებით, ნათლისღებით ჩვენ ვეზიარებით მაცხოვრის საქმეებსა და სიწმიდეს: "დარწმუნებით თქვი, მე ვარ წმიდა, ცხოვნებული, ძე და მემკვიდრე ღმრთისა, რადგან მე მონათლული ვარ" (Dენეფლე, ოპ. ციტ. т. II, с. 169). 1521 წელს მელანქტონისადმი მიწერილ წერილში ლუთერი ამბობს: "იყავ ცოდვილი, თამამად შესცოდე, მაგრამ უფრო გაბედულად გწამდეს და გიხაროდეს ქრისტე იესუში" (იქვე, გვ. 180). ამიტომაც, ნათლობა და დანარჩენი საიდუმლონი მხოლოდ სიმბოლურ გამოხატულებებს წარმოადგენენ თითოეული ადამიანის ამ თავდაჯერებულობის სიწმინდეში (იქვე, გვ. 168). ხელისუფლების, ეკლესიის, წმინდანებისა და თვით ანგელოზების ავტორიტეტი გაუქმებულია; ზნეობრიობის და არა მარტო ზნეობრიობის, არამედ სამოქალაქო ცხოვრების სფეროში, თითოეული ადამიანისთვის სავალდებულოა მხოლოდ ის კანონი, რომელიც მას მოსწონს. ლუთერის მიერ რეფორმირებული ქრისტეანი თავისუფალია და მისი ამ თავნებობის ყოველგვარი შეზღუდვა შეიძლება მომდინარეობდეს მხოლოდ ეშმაკისგან, თუნდაც ქრისტეს სახით გამოცხადდეს ეს უკანასკნელი (Denefle, op. cit. т. II, с.174). ქრისტეანისთვის ეს მეტად თავისებური შეხედულება ეშმაკის როლზე განსაკუთრებული სიცხადით არის გამოხატული ლუთერის წერილში ჰიერონიმე ველერისადმი (1530 წ.): "როგორც კი შეგაწუხებს ეშმაკი ცოდვილი აზრებით, - წერს ლუთერი, - ეძებე გართობა კაცთა შორის, სვი და იმხიარულე. ზოგჯერ საჭიროა, მეტი დალიო, იხუმრო, ჩაიდინო სისულელეები ან რაიმე ცოდვა ეშმაკისადმი სიძულვილისა და ზიზღის გამო, რათა არ მივცეთ მას შესაძლებლობა, ათასგვარი წვრილმანით ტანჯოს ჩვენი სინდისი; სხვაგვარად დავმარცხდებით, თუკი ძალიან შეგვეშინდება ცოდვის ჩადენის. ამიტომაც, თუ ეშმაკი გეუბნება: არ დალიო, უპასუხე - სწორედ იმიტომაც დავლევ, რომ შენ კრძალავ ამას. საჭიროა, ყოველთვის აკეთო ის, რასაც ეშმაკი გიკრძალავს". შემდეგ ლუთერს მაგალითად მოჰყავს საკუთარი თავი: "როგორ ფიქრობ, სხვა რის გამო ვსვამ ამდენს, ბევრს რატომ ვლაყბობ და გაუმაძღრობით რატომ ვასიამოვნებ საკუთარ მუცელს თუ არა იმიტომ, რომ გამოვაჯავრო ეშმაკი და დასაცინად არ მივცე თავი, არამედ თვითონ დავცინო. ო, რომ შემეძლოს რომელიმე განსაკუთრებული ცოდვის ჩადენა, რათა მწარედ დავცინო ეშმაკს და დავუმტკიცო, რომ მე არ ვცნობ ცოდვას და არ ვაღიარებ, რომ ჩავდივარ მას. ათივე მცნება, მიუხედავად ეშმაკის მუქარისა, სრულიად უნდა განვდევნოთ ჩვენი გონებიდან" (იქვე, გვ. 288-289).
ლუთერის სწავლება მისი პირველდაწყებითი ფორმით არა მარტო ქრისტეანობის სრული შერყვნა იყო, არამედ შეუძლებელიც კი ჩანდა მისთვის რელიგია გეწოდებინა, რადგან ყოველი რელიგიის დანიშნულება, თუნდაც ყველაზე უხეშის - უპირველეს ყოვლისა, არის, შესაძლებელი გახადოს ადამიანური თანაცხოვრება; ლუთერის ქადაგებას კი ადამიანები მიჰყავს პოლიტიკურ, სოციალურ და ზნეობრივ ანარქიამდე. ეს ანარქიაა სწორედ იმ ბნელი ძალის მიზანი, რომელიც ხელმძღვანელობდა ლუთერს და რეფორმაციის სხვა მოღვაწეებს. მაგრამ, როდესაც უმაღლესი საეკლესიო ხელისუფლება გადავიდა იმ გერმანელი თავადების ხელში, რომლებმაც ისარგებლეს ლუთერის სახელით, რათა დაუფლებოდნენ საეკლესიო ქონებას და გათავისუფლებულიყვნენ რომის მეურვეობისგან, მათთვის ნათელი გახდა, რომ შეუძლებელი იყო ლუთერის სწავლების მისი პირვანდელი სახით დატოვება. ამ სწავლების მოწესრიგებისკენ პირველი ნაბიჯები გადადგეს ლუთერის უახლოესმა თანამებრძოლებმა და თანამშრომლებმა და თვით ლუთერმაც. უკვე 1530 წელს პროტესტანტმა აზნაურებმა აუგსბურგის სეიმში წარადგინეს სარწმუნოების მათებური აღსარება, რომელიც ლუთერის მეგობარმა, მელანქტონმა შეადგინა, ხოლო 1545 წ. თვით ლუთერმა მოაწერა ხელი "ვიტენბერგის რეფორმაციას", რომელშიც დასაშვებად მიიჩნევს საკლესიო იერარქიის აღდგენას, თუკი გავლენიანი აზნაურები ამას სასარგებლოდ მიიჩნევენ (Denefle, op. cit. т.II. с.246-247).
დაბოლოს, 1580 წ. პროტესტანტმა ღვთისმეტყველებმა გამოიმუშავეს ე. წ. "ორთოდოქსული ლუთერანობა", რომელიც შეიცავს მკაცრად განსაზღვრულ ისეთ ფორმულებს, ცვალებადობას რომ არ ექვემდებარება. ლუთერმა 1528 წ. გამოსცა "ვრცელი აღსარება ზიარების შესახებ", რომლის შესავალში თვითონ რეფორმატორი გვარწმუნებს, რომ "ახლა ის არ ლოთობს და არ ქარაფშუტობს და იცის, რას ამბობს", ასევე აფრთხილებს თავის მიმდევრებს სატანის ხრიკების გამო, რადგან ის, ლუთერი, "ღვთის წყალობით ძალიან კარგად იცნობს სატანას" ლუთერის ამ თხზულებაზე დაყრდნობით, დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ ლუთერანულ ერესსა და მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის უფრო დიდი უფსკრულია, ვიდრე ლუთერანობასა და რომაულ-კათოლიკურ ეკლესიას შორის. ამავდროულად, წმ. წერილის თავისუფალი განმარტების ლუთერისეულმა იდეამ თავისი ნაყოფი გამოიღო: ლუთერმა, როგორც დენიფლე ამობს, უარყო წმ. გადმოცემა, ეკლესია, წმ. მამები, განიშორა და თავი შემოიზღუდა წარსულის ავტორიტეტებისგან და ფართოდ გაუღო კარი მომავლის ავტორიტეტებს. მართლაც, ლუთერის კვალდაკვალ ჩნდებიან ახალ-ახალი მქადაგებლები, რომელთაგან თითოეული თავისი ჭკუისამებრ და გულისხმისყოფისამებრ განმარტავს წმ. წერილს, ქმნის საკუთარ სარწმუნოებას და საკუთარ ქრისტეს. შედეგად, რეფორმატორულმა მოძრაობამ წარმოშვა უამრავი, მეტ-ნაკლებად მსგავსი თუ განსხვავებული აღმსარებლობა და კიდევ უფრო მრავალფეროვანი სექტა. ასე გამართლდა წმ. ირინეოსის სიტყვები გნოსტიკოსებზე, რომელიც წერდა: "თითოეული მათგანი სიბრძნეს უწოდებს საკუთარ გამონაგონს... ამახინჯებს წმიდა წერილს და სრულიადაც არ რცხვენია, ჭეშმარიტების დამახინჯებით საკუთარ თავს რომ ქადაგებს" (წიგნი III, გვ. 221). რეფორმაციით გამოწვეული განყოფა და სარწმუნოებათა სიმყიფე მუშაობას უადვილებს იმ ბნელ ძალას, რომელიც მრავალი საუკუნის განმავლობაში ცდილობდა ქრისტეანული ცივილიზაციის დანგრევას.
რეფორმაციის შემდეგ, როგორც პროტესტანტულ, ასევე კათოლიკურ ქვეყნებში უპირველეს ყოვლისა, მნიშვნელოვნად უმჯობესდება ებრაელთა მდგომარეობა... ქრისტეანები იმდენად გაუტაცია ერთმანეთის შუღლსა და კამათს, რომ დრო არცა აქვთ, იფიქრონ, რას უქადის მას "რჩეული" ერი. რეფორმაციით გამოწვეულმა რელიგიურმა და პოლიტიკურმა არეულობამ, დავამ სარწმუნოების გარშემო, ბრძოლამ მრავალრიცხოვან სექტასთან და სისხლისმღვრელმა რელიგიურმა ომებმა ქრისტეანთა აზრი და გონება ჩამოაშორა ებრაელთა საკითხს. ასეთია ის აშკარად ხელშესახები და თვალსაჩინო წარმატება, რომელიც რეფორმაციამ მოუტანა ებრალებს. გარდა ამისა, ამაოდ კი არ უწოდებდა ბერნარ ლაზარი... პროტესტანტიზმს "ებრაული სულის ზეიმს" "პროტესტანტებმა - ამბობს ის, - დაივიწყეს სახარება ბიბლიისა და აპოკალიპსისთვის... პროტესტანტული სექტების უმეტესობა ნახევრად იუდეველური იყო" (Bernard Lazare "L'Antisemitisme", C141). თვით ლუთერიც კი, იმის შემდეგ, რაც ებრაელთა მოქცევის საქმეში, მარცხი განიცადა, ანტისემიტი გახდა (იქვე, გვ. 143). თუკი, როგორც ბერნარ ლაზარი ამბობს, პროტესტანტობა იყო "ებრაული სულის ზეიმი", მაშინ მას უეჭველად უნდა შეექმნა ხელსაყრელი პირობები ებრაელთა გამანადგურებელი საქმიანობის წარმატებული გაგრძელებისთვის. მართლაც, რჩეულმა თემმა შეძლო, გამოეყენებინა ესოდენ ხელსაყრელი ვითარება. იმ დროს, როდესაც ქრისტეანი ხალხები ერთმანეთთან შუღლს უნდებიან რეფორმაციის ნიადაგზე ფრთებს შლიან სამეცნირო-ფილოსოფიური ხასიათის საიდუმლო ერეტიკული კავშირები, რომლებიც ცნობილია ნატურფილოსოფოსთა აკადემიის საერთო სახელწოდებით და რომელთა უმეტესობა "შინაგან და გარეგან კავშირშია ჩეხი ძმების სწავლებასთან და ორგანიზაციასთან" (Шустер, "Тайные общества, союзы и ордена", т. I, с. 296).
