ისტორია - ძველი ეკლესიის ისტორია_i_1 - აპოკალიფსისი

დიოკლეტიანეს დევნულების დროს, როდესაც ანგრევდნენ ეკლესიებს, წვავდნენ წმიდა წიგნებს, ხოლო ქრისტიანებს დევნიდნენ და აიძულებდნენ სარწმუნოების უარყოფას, ევსები, მშვიდად მუშაობდა ქრისტიანობის პირველდაწყებითი ისტორიის შედგენაზე. ეს არ იყო უდიდესი გონიერების მქონე ადამიანი, მაგრამ იყო მომთმენი, კეთილსინდისიერი მუშაკი. ხანგრძლივი წლების განმავლობაში აგროვებდა ის მასალებს ჩაფიქრებული წიგნისთვის; მან შეძლო განადგურებისგან ეხსნა და დაემუშავებინა მრავალი მათგანი. ასე გახდა ევსები კესარიელი საეკლესიო ისტორიის მამა. მათ, ვინც ევსების შემდეგ, ასეთივე მძიმე დღეებში, ამგვარი ღვაწლის შედგომას აპირებენ, უპირველეს ყოვლისა უნდა ახსოვდეთ იგი და მისი შეუდარებელი დამსახურებები. მას რომ არ გადაექექა უმაგალითო მიმოწვლილვით პალესტინური ბიბლიოთეკები, სადაც მეცნიერმა ორიგენემ და ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ უძველესი დროიდან შეკრიბეს მთელი ქრისტიანული ლიტერატურა, ჩვენი ცნობები ეკლესიის არსებობის პირველ სამ საუკუნეზე ძალიან მცირედით იქნებოდა შემოფარგლული. მისი წყალობით ჩვენ არა თუ არ გვიწევს მთელი ამ ლიტერატურის დაკარგვაზე წუხილი, არამედ საკმაოდ მნიშვნელოვანი ნარჩენების წყალობით შეგვიძლია წარმოდგენა შევიქმნათ მასზე.

მაგრამ ევსები - ჩვენი ერთადერთი წყარო როდია. მის მიერ ნახსენებმა ზოგიერთმა ძველმა წიგნმა ჩვენამდე მოაღწია; სხვა წიგნები ხელში ჩაუვარდათ დაუოკებელი მკითხველთ, რომელთაც შთამომავლობას გადასცეს წაკითხული, როგორც, მაგალითად, წმ. ეპიფანემ, იერონიმემ და ფოტიმ. უძველესი ეპოქის ქრისტიანული ლიტერატურის ისტორია განუხორციელებელი რამ სულაც არ არის. მსგავსი მცდელობები არცთუ იშვიათია. გერმანიაში სულ ახლახან გაჩნდა ო. ბარდენგევერის ნაშრომი (Geschichte der altkirchlishen Litteratur, Herder 1902–1903, 2 vol.). ადოლფ ჰარნაკის საქმიანი წერ უკვე ოცდაათი წელია ევსებივით აგროვებს მასალებს თავისი უდიდესი შემაჯამებელი ნაშრომისთვის. ეს მოსამზადებელი სამუშაოები სამეცნიერო სამყაროს მონაპოვარი ხდება პერიოდული გამოცემის Texte und Untersuchungen-ის წყალობით (Texte und Untersuchungen zur Geschichle der altchristlichen Litteratur, Leipzig, Hinrichs) და განსაკუთრებით წინმსწრები ხასიათის ორი ნაშრომის გამოქვეყნებით, რომლებიც ეძღვნება საეკლესიო გადმოცემაში ძველქრისტიანული ლიტერატურის საკითხებს და მის ქრონოლოგიას (Geschichte der altchristlichen Litteratur; 1 Theil: Die Ueberlieferung und der Bestand (1893); 2 Theil: Die Chronologie (1897–1904)) (1).

ამ ნაშრომებმა, რომელთა გვერდითაც შეგვეძლო დაგვესახელებინა სხვებიც, რომლებიც გამოიცნენ საფრანგეთში (განსაკუთრებით Р. Monceaux, Histoire lilteraire de l’Afrique chetienne, 1901), ინგლისსა და იტალიაში, ძალიან ბევრი გააკეთეს ძველი ძეგლებისა და მათი ურთიერთკავშირის განმარტებისთვის. დოკუმენტების კრიტიკულმა დამუშავებამ ძლიერ განვითარდა. XVII ს-ის მიწურულს კეთილსინდისიერმა და ფაქიზი კრიტიკული ტაქტით დაჯილდოვებულმა ტილმონმა თავისი კვლევების საფუძვლად დადო მის დროს ცნობილი წყაროების ყველაზე მიმოწვლილვითი შესწავლა. მას ძალიან გაუკვირდებოდა, მკვდრეთით რომ აღმდგარიყო და ენახა, თუ რა აღმოაჩინა მეცნიერებამ მის შემდეგ.

თუმცა, არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ცოდნის წარმატებებმა არსებითად ან შესამჩნევად შეცვალეს ტრადიციული შეხედულებები, რომლებიც გამოხატულია მის ტევად სამეცნიერო შრომებში. ნაწილობრივი შედეგები, რომლებიც მიღებულ იქნა ესოდენი ძალისხმევისა და აღმოჩენების შემდეგ, საერთო ჯამში მიდის ლუდოვიკო XIV-ის დროინდელ მეცნიერ კრიტიკოსთა შეხედულებათა გამართლებისკენ. უგუნური სისტემებით გატაცებამ, რაშიც განსაკუთრებულად გამოირჩეოდა ტიუბინგენური სკოლა, ახლა ჩაიარა; მართალია, მათ ნაცვლად მოვიდნენ სხვები, რადგან ადამიანის გონება ყოველთვის ნაყოფიერია უცნაურ თეორიათა აღმოსაცენებლად, მაგრამ არსებობს საშუალო მიმართულება, რომელიც წარმოდგენილია სერიოზულ და საღად მოაზროვნე ადამიანებით, და ის ხდება დღეს ავტორიტეტი ყველა იმათთვის, ვინც საგანზე მშვიდად საუბრობს. მე არ მჭირდება ლაპარაკი იმაზე, რომ საკუთარ თავს ამ მიმართულების მომხრედ მივიჩნევ. შეიძლება, ეს - თვითცდუნება იყოს, მაგრამ ერთნაირ ზიზღს ვგრძნობ, როგორც სხვა თეორიათა სისულელეებისადმი, ასევე სხვადასხვა ლეგენდების მიმართაც. მე იმასაც კი ვფიქრობ, არჩევამ რომ მომიწიოს, უპირატესობას მაინც ლეგენდებს მივანიჭებდი, რადგან მათში უკიდურეს შემთხვევაში ჩადებულია მცირედი პოეზია და ხალხური სული.

ამრიგად, სამეცნიერო ძიებათა წარმატება გამამართლებს მე იმაში, რომ ვიღებ ღვაწლს, - მოკრძალებულს, რომლის მიზანია მათი გადმოცემა და პოპულარიზაცია. მაგრამ კალამი ხელში ავიღე მრავალ პირთა ზეწოლისა და რჩევის შედეგად; მე იძულებული ვიყავი დამეკმაყოფილებინა მათი სურვილი, რათა მომასვენონ (2).

ეს პირები მე ვერ დამიცავენ კრიტიკისგან, რადგან მათი უმეტესობა არ არის ლიტერატურული საქმიანობის თანაზიარი, მაგრამ გამოცდილი და გონიერი ადამიანები მომიტევებენ იმას, რომ, მსურდა რა ჩემი წიგნი ყოფილიყო იოლად წასაკითხი, არ შევედი კრიკიტულ ძიებებში და არ გადავტვირთე იგი ბიბლიოგრაფიით.  ისინი ასევე გამიგებენ რატომ არ შევჩერდი დიდი ხნით ქრისტიანობის ისტორიის ყველაზე პირველ მომენტებზე.  მე ჯეროვანი საფუძვლიანობით რომ მივყოლოდი საკითხების განხილვას, რომლებიც ეხებიან ეკლესიის დაფუძნებასა და სახარების ქადაგების პირველ ნაბიჯებს, ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში ვერ მიუახლოვდებოდი ჩემი წიგნის უახლოს საგანს. ყველაფერს თვისი დრო და ადგილი აქვს. მომიტევონ ასევე ზოგიერთი მცდელობა, რომ შემოვფარგლე ჩემი დაინტერესების არეალი. მე ძალიან დიდ პატივს ვცემ ადამიანებს, რომელთაც სურთ ყველაფრის ცოდნა, და ქედს ვიხრი იმ გამომგონებლობის წინაშე, როგორითაც შეუძლიათ მათ წარმტაც ჰიპოთეზათა მეშვეობით გააფართოვონ ზუსტად შემოწმებულ მონაცემთა თვალსაწიერი. პირადად მე მყარ ნიადაგს ვამჯობინებ; მირჩევნია არ წავიდე ძალიან შორს, მაგრამ ვიარო უფრო საიმედო და მტკიცე ნაბიჯებით, non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem (არ იმჭერმეტყველო საჭიროზე მეტად, არამედ ზომიერად).

ქრისტიანობის გამოჩენის დღეებში რომის იმპერია მშვიდობით ბატონობდა ხმელთაშუა ზღვის მთელ სანაპიროზე. საერთო მსოფლიო წყობაში მას იგივე ადგილი ეპყრა, რაც უპყრია ევროპას ჩვენს დღეებში, მაგრამ ის უფრო განკერძოვებული იყო. არაფერი რომ არ ვთქვათ ამერიკაზე, რომლის არსებობა მაშინ ჯერაც არავინ უწყოდა, ჩინეთის, ინდოეთის და შიდა აფრიკის მრავალრიცხოვანი მოსახლეობა ხმელთაშუა ზღვას არ იცნობდა და თავის მხრივ უცნობი იყო მისი ხალხებისთვის. თუმცა, იმ დროისთვის, ამ თითქმის ზღაპრულ ქვეყნებს, შეეძლოთ ურთიერთობა ჰქონოდათ ორი ყურეს მეშვეობით, რომლებიც შემოკრულნი იყვნენ არაბეთის ნახევარკუნძულს და ჩადიოდნენ ინდოეთის ოკეანეში: სწორედ ამ ორი მსოფლიო გზის გასწვრივ აღმოცენდნენ ყველაზე ძველი დროიდან აყვავებული სახელმწიფოები, - ეგვიპტე, ასურეთი, ქალდეა და სუზიანა (3).

მაგრამ თავიანთი გეოგრაფიული მდებარეობისდა მიუხედავად, რომელიც ესოდენ ხელსაყრელი იყო შორეულ ქვეყნებთან ურთიერთობისთვის, ეს სახელმწიფოები, როგორც ჩანს, თითქმის ყოველთვის ჩაკეტილები იყვნენ აღმოსავლეთის მხრიდან და თავიანთ დაპყრობებს და ცივილიზაციას ხმელთაშუა ზღვისკენ ავრცელებდნენ: კერძოდ, ამ მიმართულებით შეეჯახნენ ისინი ბოლოს და ბოლოს უფრო ახალგაზრდა ერებს, რომელთაც განსაზღვრული ჰქონდათ შეეჩერებინათ მათი გავრცელები, ბოლო მოეღოთ მათი ისტორიისთვის და შეეცვალათ მათი პოლიტიკური ბატონობა დასავლეთ აზიაში.

ქრისტეს შობამდე IV ს-ში ნილოსისა და ევფრატის ქვეყნები სპარსელთა ძალაუფლების ქვეშ გაერთიანდნენ. ეს იყო ფხიანი ხალხი, რომელთა დაპყრობებმა ერთი მხრივ ეგეოსის ზღვას და დუნაის მიაღწიეს, მეორე მხრივ კი ჰინდუს ნაპირებსაც. ორასი წლის შემდეგ ალექსანდრემ დაანგრია ეს მყიფე სამეფო და აღმოსავლეთი ბერძნებს დაუმორჩილა.

პოლიტიკური ორგანიზაცია, რომლითაც ცდილობდა იგი დაესრულებინა თავისი ბრწყინვალე საგმირო საქმენი, სინამდვილეში ძალიან ხანმოკლე იყო, მაგრამ მაკედონიის დაპყრობის მნიშვნელობა იმაში მდგომარეობდა, რომ მან აღმოსავლეთში საფუძველი დაუდო ელინიზმს (4). ამ ქვეყნებში, რომელთაც უკვე საკუთარი ძველი და მძლავრი ცივილიზაციები ჰქონდათ, ალექსანდრემ შემოიტანა წესები, რომელთაც სულ სხვა ხვედრი ელოდათ, ვიდრე მის მონარქიას.

მართალია ირანმა მალევე დაიბრუნა დამოუკიდებლობა, დაიწყო ბერძნულ სახელმწიფოთაგან განცალკევებული ცხოვრება და თან ტიგროსისა და ევფრატის ნაპირებზე თავისი ძველი ვასალური ქვეყნებიც გაიყოლა, მაგრამ არც პართეველ მეფეებს, და არც მათ მემკვიდრე სასანიდებს (5), უკვე აღარ შეეძლოთ დასავლეთთან მიმართებაში დაეკავებინათ აშურბანიპალისა და დარიოსის პოზიცია. ამ მიმართულებით მათ ყოველგვარ გავრცელებას წინააღმდეგობა ხვდებოდა. მართალია, ისინი ბერძნულ სახელმწიფოთა დაცემის მოწმეები იყვნენ, მაგრამ ამ უკანასკნელთა ადგილი რომის ლეგიონებმა დაიკავა; და ხანგრძლივი საუკუნეების განმავლობაში საზღვარს მათი ჯარები იცავდა.

გახდა რა იტალიის ბატონ-პატრონი, დაამარცხა კართაგენი და საბერძნეთი, რომმა ქრ. შ-მდე 64 წელს დაანგრია სელევკიდების სამეფო; ოცდაათი წლის შემდეგ მანვე დაიპყრო პტოლომეოსთა მემკვიდრეობა (6).

ხმელთაშუა ზღვის მთელი ოლქი ანტიოქიიდან ესპანეთამდე მის ძალაუფლებას აღიარებდა. კეისარმა აქეთ შემოიერთა გალია, ავგუსტუსმა საზღვრები დუნაიმდე გააფართოვა, კლავდიუსმა - შოტლანდიამდე. ჩრდილოეთით რომს წინ ედგა მხოლოდ ბარბაროსთა ტომები, დასავლეთში მას ატლანტიკის ოკეანე ესაზღვრებოდა, სამხრეთში - უდაბნო. მხოლოდ აღმოსავლეთში, მდინარე ტიგროსისა და არმენიის მხრიდან, ესაზღვრებოდა ის სხვა სახელმწიფოს, მაგრამ რომაელთა შეტაკება პართეველებთან შესუსტდა მათ შორის მდებარე მთელ რიგ მცირე დამოკიდებულ სახელმწიფოთა მიერ, რომლებიც გადაშლილები იყვნენ შავი ზღვიდან ვიდრე წითელ ზღვამდე. ერთ-ერთ ასეთ მცირე სახელმწიფოში, იუდეაში, აღმოცენდა ქრისტიანობა.

იუდეველობა, რომელიც წინ უსწრებდა მას და შეამზადა იგი, წარმოადგენდა სირიის სამხრეთ კუთხეში მცხოვრები მცირე ერის პირველდაწყებით რელიგიას; ეს ხალხი შედგა სხვადასხვა ტომთაგან, რომლებიც გაერთიანდნენ ჯერ ერთ, შემდეგ კი ორ სამეფოში, მცირე ხნით იარსებეს და ასირიელთა და ქალდეველთა დარტყმების შედეგად დაეცნენ.

ბოლო სამეფოს დაღუპვის მომენტში (590 წ. ქრ. შ.-მდე) იუდაური რელიგია, თანდათანობით განწმენდილი წინასწარმეტყველთა შთაგონებებისგან, კონცენტრირდებოდა ეროვნული ტაძრის ირგვლივ იერუსალიმში. აქ თაყვანს სცემდნენ ღვთაებას, როგორც ერთ ჭეშმარიტ ღმერთს და უფალს, რომლის წინაშე ყველა სხვა დანარჩენი ცრუ-ღვთაება კერპებად და დემონებად მიაჩნდათ. ისრაელმა ის (ჭეშმარიტი ღმერთი - "აპოკ". რედ.) შემოქმედად და სამყაროს შემქმნელად აღიარა; მას ახსოვდა, რომ უძველესი აღთქმით არის მასთან შეკრული.

სამყაროს შემქმნელი იაჰვე იყო მისი ღმერთი, ხოლო თავად - ერი იაჰვესი. აქედან მომდინარეობს მისი ძალიან მაღალი წარმოდგენა საკუთარ ღირსებაზე, მოდგმასა და მოწოდებაზე; აქედან მოდის მისი შეუდრეკელი რწმენაც საკუთარი დანიშნულებისადმი და იმისადმი, ვინც მას ეს დანიშნულება მიანიჭა.

ტაძარი დაინგრა, დინასტია ამოწყდა, თვით ხალხი სხვადასხვა ქვეყნებში გაიფანტა. ყველაფრის მიუხედავად ისრაელი იმედს მაინც ინარჩუნებდა და ამ იმედში ის არ მოტყუებულა. სპარსელებმა დაანგრიეს ქალდეველთა სამეფო, დაიპყრეს და გაძარცვეს საძულველი ბაბილონი და იუდეველებს ნება მისცეს კვლავ აღედგინათ თავიანთი ტაძარი, გაერთიანებულიყვნენ მის ირგვლივ და მეტიც, გაემყარებინათ იერუსალიმი.

ეროვნულ დამოუკიდებლობას ებრაელები დაემშვიდობნენ, მაგრამ მათ ნუგეში იმაში ჰპოვეს, რომ უფრო განამტკიცეს კავშირები, რომლებიც ისრაელის ძეთ აკავშირებდათ იაჰვესთან და თვითონაც განმტკიცდნენ იაჰვეში. მონარქები, რომლებიც სუზაში (იგივე შუშა - "აპოკ." რედ.) მეფობდნენ, მათ ფართო, ადგილობრივი ავტონომია მიანიჭეს, რომელიც შემდეგში დაცულ იქნა პტოლემეოსების და სელევკიდების მიერ მანამ, სანამ ანტიოქოს ეპიფანემ ღმრთის ერის ელინიზება არ განიზრახა. იცავდნენ რა თავიანთ რწმენას, ღმრთის ერი აჯანყდა, რომელიც წარმატებით დაგვირგვინდა და ებრაელი ერი დამოუკიდებელი სახელმწიფოს ჩამოყალიბებამდე მიიყვანა. ამ სახელმწიფოს დამოუკიდებლობისთვის მებრძოლ გმირთა შთამომავალების, ასმონელთა მოდგმის მღვდელმთავრები მართავდნენ.

თანდათანობით ეს მღვდელმთავრები იუდეველ მეფეებად გადაიქცნენ. ამგვარი სახელმწიფოებრივი წეს-რიგი ასი წელი გრძელდებოდა ვიდრე რომაელთა გამოჩენამდე. პომპეუსს, რომელმაც ბოლო მოუღო სელევკიდების სამეფოს და დაეუფლა იერუსალიმს (63 წ. ქრ. შ.-მდე), საერთო ჯამში ეს წეს-რიგი არ შეუცვლია. ანტონიუსმა მის ადგილზე დასვა ასმონელთაგან უკანასკნელი, ადგილობრივი წარმომავლობის ავანტიურისტი - ჰეროდე, რომელმაც დიდის ზედწოდებაც მიიღო (40 წ. ქრ. შ.-მდე). მისგან იწყება სახარებისეული თხრობა. მისი სიკვდილის შემდეგ (750 წ. რომის დაფუძნებიდან და 4 წ. ქრ. შ.-მდე) მისი საკმაოდ ვრცელი სამეფო დაიყო სამ ნაწილად: ის ნაწილი, რომელშიც იმყოფებოდა იერუსალიმი, ერგო მის ძმას არქელაოსს, რომელიც მას ქრ. შ.დან მე-6 ს-მდე ფლობდა, რის შემდეგაც გადააყენეს და პროკურატორით შეცვალეს, რომლებიც განუწყვეტლივ მართავდნენ იუდეას 66 წლის დიდ აჯანყებამდე, გარდა ჰეროდე აგრიპას სამწლიანი მეფობის მონაკვეთისა (42-44 წლები).

როდესაც აჯანყებამ იფეთქა, ქრისტიანობა უკვე არსებობდა, რომელსაც გზას სახარების ქადაგება უკვალავდა. თუმცა თავიდან ის მიდიოდა არა აღმოსავლეთით: მხოლოდ გვიანდელი ქრისტიანობა მტკიცდება პართეველთა სახელმწიფოში; პირველ საუკუნეებში მთელი მისი ყურადღება მიმართული იყო ბერძნულ სამყაროსა და რომის იმპერიაზე.

მიუხედავად იმ უმსგავსობისა, რაც თამაშდებოდა რომში, რომის იმპერია მაინც უზრუნველყოფდა მშვიდობას, უსაფრთხოებას და თავისუფლებასაც კი იმ აზრით, რომ ის ენთუზიაზმით ახალისებდა ქალაქის თვითმართველობის განვითარებას. პროვინციები, რომელთაგან ზოგნი სენატის დანიშნულებით ყოველწლიურად ცვლიდნენ პროკონსულებს, ხოლო სხვები იმპერატორთა სახელით ლეგატ-პროპრეტორებს, შედგებოდა ოლქთა ჯგუფებისგან, რომელთაგან თითოეულს ქალაქის არჩევითი ხელისუფალი მართავდა და ოლქის მეტროპოლიის როლში გამოდიოდა.

იმ ქვეყნებში, სადაც საქალაქო მოწყობა არ იყო შემოტანილი, თვითმართველობა სხვანაირად იყო ორგანიზებული. მოხელეები ბევრნი არ იყვნენ, თუ არ ჩავთვლით ღალის ამკრეფებს; სასამართლო, სისხლის სამართლის დანაშაულობათა გარდა, - და ასეთი გამონაკლისიც კი ყველგან როდი იყო, - რჩებოდა საქალაქო ხელისუფლების გამგებლობაში. მაგრამ პირები, რომლებიც სარგებლობდნენ რომის მოქალაქის უფლებით, მხოლოდ რომის სასამართლოებს ექვემდებარებოდნენ.

სასაზღვრე პროვინციები თავიანთ საზღვრებში ინახავდნენ საიმპერატორო ჯარებს; საშინაო სიმშვიდის დაცვა ადგილობრივ საქმეთა სფეროს განეკუთვნებოდა და საქალაქო ხელისუფლების მოვალეობაში შედიოდა. ეს ლიბერალური ორგანიზაცია არ იწვევდა არსებით უწესივრობას: მიღებული იყო უსაფრთხოების ზომები, რათა ძალაუფლება ქალაქებზე არ დაქვემდებარებოდა უზრუნველყოფილ კლასთა ძალმომრეობას; სახალხო მასას არანაირი გავლენა არ ჰქონდა ადგილობრივ მმართველობაზე.

ასეთ წესრიგში ჰყვაოდა მშვიდობა, ბერძნულ-რომაული ცივილიზაცია სწრაფად იმორჩილებდა ქვეყნებს, სადაც მანამდე ბატონობდა ან ცხოვრების სხვაგვარი წესი, ან კიდევ ბარბაროსობა. სოფელში ჯერ კიდევ დაცული იყო ადგილობრივი ენა, - კელტური, პუნიკური, იბერიული, ილირიული, სირიული, ეგვიპტური, მაგრამ ქალაქებში იშვიათად მეტყველებდნენ რომელიმე ენაზე, გარდა ბერძნულისა და ლათინურისა. გზების ფართე ქსელი ერთმანეთთან აკავშირებდა იმპერიის ყველა ნაწილს; მათით იგზავნებოდა საიმპერატორო ფოსტა, მათით სარგებლობდნენ კერძო პირებიც. თვით ხმელთაშუა ზღვა წარმოადგენდა დიდ, უსაფრთხო და სწრაფ სამაუწყებლო გზას. რადგან ურთიერთობები გაადვილდა, ისინი უფრო გახშირდნენ.

მაგრამ ამ უზარმაზარ სხეულში გონებრივ საქმიანობაზე მეტად მატერიალური ცხოვრება ჩქეფდა. ავგუსტუსის საუკუნემ ჩაიარა; პოეზია და მჭევრმეტყველება ჩაქრა, სწავლულმა გრამატიკოსებმა ადგილი დაუთმეს დიდ მწერლებს. თვით ფილოსოფია დაკნინდა. მოდური სკოლები, ეპიკურელთა და სტოიკოსთა, თითქმის არ მეცადინეობდნენ მეტაზიკაში; ის იშვიათი გონებანი, რომლებიც ჯერაც მუშაობდნენ, როგორიც იყო, მაგალითად, სენეკა, უფრო ზნეობრივ საკითხებს განიხილავდნენ.

რომში რამოდენიმე კეთილშობილური ხასიათი, როგორებიც იყვნენ თრაზეა ან ჰელვიდიუს პრისკუსი, ადამიანური სინდისის ცოცხალ პროტესტს წარმოადგენდნენ კეისართა და ფლაბიოსთა ტირანიის წინააღმდეგ, ეს იყო დაღუპული თავისუფლების გამოძახილი. მაგრამ არც ამ თავგანწირულ ოპოზიციას, არც მჭვრეტელობით ფილოსოფიას არ გააჩნდა რაიმე მნიშვნელოვანი გავლენა რომაულ ბრბოზე ან პროვინციებში მცხოვრებ მოსახლეობაზე.

რელიგიის საქმეში უმაღლესი კლასები საერთოდ სკეპტიკურად იყვნენ განწყობილნი. საბერძნეთისა და რომის ძველი კულტებიდან მხოლოდ ოფიციალური წესჩვეულებებიღა დარჩა. ძველი რომაული რელიგია თითქმის არ შეიცავდა არაფერს რიტუალების გარდა; მისი განყენებული ღმერთები მოკლებულნი იყვნენ ხატებას, პოეზიას, ზოგჯერ სახელებსაც კი. ბერძნების ფანტაზიამ, პირიქით, შეძლო ნამდვილი სახეებით შეემოსა პირველყოფილი ნატურალიზმის განყენებული იდეები და მათგან ზებუნებრივი ძალის, გონებისა და სილამაზის ადამიანები შექმნა. პოეტები უმღეროდნენ მხოლოდ ამ მომხიბლავ უკვდავ არსებათა გმირობებსა და თავგადასავლებს, მაგრამ მათი პანთეონიდან არ იქმნებოდა არანაირი თეოლოგია, არანაირი სარწმუნოებრივი სწავლება.

მართალია, ფილოსოფია ცდილობდა ეპოვა კოსმოგონიური აზრი (7) რელიგიურ მითებში, მაგრამ ამგვარი გზით მან არა იმდენად განმარტა ისინი, რამდენადაც გააქრო ნდობა მათდამი. წინაპართა ოლიმპისგან ზურგშექცევის შემდეგ, რელიგიური გრძნობა გადაეშვა მისტერიებში, რომლებიც საუკუნეთა მიღმიერ საიდუმლოთა გახსნას, დატყვევებული სულის გათავისუფლებასა და მომავალ ცხოვრებაში უზრუნველყოფილ ბედნიერებას ჰპირდებოდნენ ადამიანს. მაგრამ ბერძნული საიდუმლოებანი სულაც არ იზიდავდა უბრალო ხალხს; ზოგიერთი მათგანი, რომელიც მეტისმეტად ემუქრებოდა ზნეობრიობას აკრძალული იყო ან მკაცრ ზედამხედველობას იყო დაქვემდებარებული.

აღმოსავლეთისა და ეგვიპტის დაპყჰრობამ ახალი რელიგიური ელემენტები შემოიტანა: ყველა მხრიდან იჭრებოდნენ ხმაურიანი, მათრობელა, უზნეო კულტები, რომლებიც თავიანთ დღესასწაულებზე დასაშვებად მიიჩნევდნენ კაცებისა და ქალების, მდიდართა და ღარიბთა, მონათა და თავისუფალთა მონაწილეობას. ეგვიპტიდან გადმოტანილ იქნა იზიდას და სერაპისის კულტები, სირიიდან - ადონისისა და ასტარტასი, სპარსეთიდან მიტრას კულტი, ფრიგიიდან - ციბელასი და საბაზიოსის. ყველგან აღმოცენდა ამ ახალ ღვთაებათა საპატივცემო უთვალავი საძმოები, და მათდამი თაყვანისცემამ ისეთი რელიგიური საკვები მისცა გრძნობას, რომელსაც ის უფრო ოფიციალურ ცერემონიებში ვერ პოულობდა.

ამ უკანასკნელებმაც განიცადეს სახეცვლილება. ძველ ეროვნულ საკერპეებში გრძელდებოდა ღვთისმსახურება, მაგრამ ძველ ღმერთებთან ერთად ჩნდებოდნენ ახლებიც, უფრო ახლობელი და მძლავრი ღვთაებები, რომლებიც მათთვის საშიში მოწინააღმდეგეები გახდნენ. მე ვგულისხმობ რომისა და ავგუსტუსის (8) კულტებს. ეს კულტი პირველად პროვინციაში გაჩნდა იმპერატორ ავგუსტუსის დროს და უჩვეულო სისწრაფით გავრცელდა.

ყოველ პროვინციაში ქალაქებისგან უფლებამოსილნი ყოველწლიურად იკრიბებოდნენ რომისა და იმპერატორისადმი მიძღვნილ ტაძართან. ეს რწმუნებულები თავიანთი გარემოდან ირჩევდნენ მოგვს, რომელზეც მთელი მომავალი წლის განმავლობაში დაკისრებული იყო კულტის მსახურება პროვინციის სახელით; ის ატარებდა flamen-ის (ფლამენი), sacerdos (მღვდლის), ἀρχιερεύς (მღვდელმთავრის) ტიტულს. აქ დიდ საზეიმო ვითარებაში შეიწირებოდა მსხვერპლი და ეწყობოდა საზოგადოებრივი თამაშები; იმის შემდეგ, რაც შემოწმდებოდა მოგვის საქმიანობა, რომელმაც იმსახურა მისთვის გამოყოფილი ვადა, დელეგატები იშლებოდნენ.

ამ ზეიმობათა გარდა, რომელსაც მთელი პროვინცია ატარებდა, რომსა და ავგუსტუსს ქალაქთა უმრავლესობაში ჰყავდათ საკუთარი მუნიციპალური მოგვები და ტაძრები, მეტიც, რელიგიური სიმდიდრეებიც კი. ქალაქურ მუნიციპიათა და პროვინციათა ორგანიზებასთან დაკავშირებული ეს კულტი, რომელიც აერთიანებდა მას იმპერიის უმაღლეს ძალაუფლებასთან თავისებური რელიგიური საკვრელებით, ძალიან მალე ოფიციალური რელიგიის უმნიშვნელოვანესი ნაწილი გახდა.

ესოდენ განსხვავებული წარმომავლობისა და შინაარსის ყველა ეს რელიგია, ერთმანეთის გვერდიგვერდ არსებობსა და არ გამორიცხავდნენ ერთურთს. ყოველი აკეთებდა თავის არჩევანს მათ შორის თავისი გემოვნებისა და კომფორტის მიხედვით; დასაშვები იყო მსახურება ყველა კულტისადმი, ვითარებისდა მიხედვით. ქრისტიანობის წინაშე გაიშალა არა ცარიელი სივრცე: მას უწევდა მისკენ გადმოსულთა სულებში აღმოეფხვრა არა მარტო ამა თუ იმ განსაკუთრებული კულტის გავლენა, არამედ საერთოდ ცნობილი მიდრეკილებაც წარმართული რელიგიებისკენ, რომლებიც თანდათანობით დაშრევებული და გადაწნული იყო ერთმანეთზე ადამიანის ყოველდღიურ რელიგიურ ცნობიერებაში.

ყოველივე ამ თქმულიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ ქრისტიანობის ქადაგებას მის თანამედროვე რომაულ იმპერიაში დახვდა როგორ ხელსაყრელი პირობები, ასევე წინააღმდეგობებიც. ხელსაყრელ პირობათა შორის პირველ ადგილზე უნდა დავაყენოთ საყოველთაო მშვიდობა, ენის ერთგვაროვნება და აზრის მდგომარეობა, შეტყობინებათა სისწრაფე და უსაფრთხოება.

ქრისტიანობას შეეძლო ფილოსოფიაც სასარგებლო მოკავშირედ მიეჩნია, იმ დარტყმებისდა გამო, რომლებიც მან მიაყენა ძველ გადმოცემებს, და მის უუნარობას მათ ნაცვლად რაიმე საკუთარი შეექმნათ: წარმართობაზე ეკლესიის მამები ლუკიანეს ენით მეტყველებენ (9).

დასასრულ, აღმოსავლურმა რელიგიებმა, რომლებმაც გარკვეული საკვები მიაწოდეს რელიგიურ გრძნობას, არ მისცეს მას გაქრობის შესაძლებლობა, და დაეხმარნენ დალოდებოდა აღორძინებას სახარების მეშვეობით. მაგრამ ამ ხელსაყრელ ვითარებებთან ერთად, რამდენი წინააღმდეგობა არსებობდა! რომი ძალიან მალე გადავიდა დევნულებათა გზაზე; რამოდენიმეჯერ სცადა მან შერკინებოდა ქრისტიანობას არა სასიცოცხლოდ, არამედ სასიკვდილოდ. ბერძნული ფილოსოფიის რაციონალისტურმა სულმა დროთა განმავლობაში დაიპყრო ქრისტიანული სწავლების დოგმატური ნაწილი და ასობით მრავალგვაროვანი მწვალებლობა გააჩინა.

რაც შეეხება ხალხურ კულტებს, თუმც ისინი გარკვეულ დონემდე მხარს უჭერდნენ რელიგიურ გრძნობას, მაინც, მათგან ვერ წამოვიდოდა შეწევნა ბრძოლაში თავმოყვარე და სამარცხვინო ვნებებთან, რომლებიც როგორც ხალხში, ასევე ცალკეულ ადამიანებში, ყოველთვის მთავარ დაბრკოლებას წარმოადგენენ ცხონების გზაზე.