ღვთისმეტყველება - დოგმატური ღვთისმეტყველება. I-II - აპოკალიფსისი

წმ. იოანე დამასკელი წერს, რომ "ღვთისმეტყველებაში და განგებულებაში არც ყოველივე გამოუთქმელია, არც ყოველივე გამოსათქმელი, არც ყოველივე უცოდნელია, არც ყოველივე საცოდნელი. ხოლო სხვა რამ არის "საცოდნელი" და სხვა რამ - "სათქმელი", როგორც სხვა არის მეტყველება და სხვა არის მცოდნეობა" (Св. Иоанн Дамаскин. Точное изложение православной веры // Творения. СПб. 1913. Т. 1. Кн. I. Гл. 2. С. 158) (ქართ.: წმინდა იოანე დამასკელი. მართლმადიდებელი სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა. თავი მეორე. გამოსათქმელთა და გამოუთქმელთა, საცოდნელთა და უცოდნელთა შესახებ. - "აპოკ." რედ.).

ამრიგად, ღმერთში, ჯერ-ერთი, არსებობს რაღაც აბსოლუტურად მიუწვდომელი კაცისთვის - ღვთაებრივი არსი, მეორეც, არსებობს სფერო, რომლის წვდომა შესაძლებელია, მაგრამ გამოუთქმელია სიტყვით, და მესამეც, ღმერთში არის რაღაც ისეთი, რაც არა მარტო წვდომადია, არამედ გამოთქმადიც, თუმც ძნელად, ჩვენთვის მისაწვდომ სიტყვებში. იმას, რომ გამოცხადება ყოველთვის ვერ გამოითქმის სიტყვით, ადასტურებს წმიდა წერილი. მოციქული, რომელიც ატაცებულ იქნა "მესამე ცამდე" და ისმენდა და ხედავდა ენით გამოუთქმელ ჭეშმარიტებებს, შემდგომში მხოლოდ იმასღა ამბობს: "რაც არ უხილავს თვალს, არ სმენია ყურს და არც კაცს გაუვლია გულში" (1 კორინთ. 2:9). წმ. ისააკ ასურელი განმარტავს, რომ მოციქულს, რომც მოენდომებინა იმისი დაწერა, რასაც ჭვრეტდა და როგორ სიტყვებს ისმენდა, ვერ შეძლებდა, "რადგან ამას ხედავდა არა ხორციელი თვალებით, არამედ სულიერით" (Св. Исаак Сирин. Цит. соч. Слово 55. С. 271). გონება "ხორციელი გრძნობებით" აღიქვამს, რაც მათივე საშუალებით შეუძლია გამოთქვას, ხოლო რასაც "ჭვრეტს ან ესმის ან გრძნობს საკუთარი თავის შიგნით სულის სფეროში, იმას, როდესაც სხეულს დაუბრუნდება, ვერ გადმოსცემს, არამედ მხოლოდ იმას იხსენებს, რაც იხილა; მაგრამ, როგორ იხილა, ამის თქმა ნათლად ვერ ძალუძს" (Св. Исаак Сирин. Цит. соч. С. 271).

ადამიანის სიტყვა - კაცობრივი ცნობიერების საქმიანობის ნაყოფია. თკი ღმერთი კეთილინებებს ეწვიოს მოსაგრეს, ღმერთთან ურთიერთობაში მთელი ადამიანი მონაწილეობს (მისი გონება, ნება და გრძნობები), მაგრამ ამასთანავე საღმრთო რეალობა, რომელსაც ის ეზიარება, აღემატება მთელ ადამიანს, მათ შორის მის გონებასაც, ამიტომაც ღმრთის გამოცხადება საიდუმლოდ რჩება ცნობიერებისთვის და თავის სიღრმეებში გამოუთქმელია სიტყვით (Прот. И. Романидис. «Филиокве» // Вестник. РЗЕПЭ Париж, 1981. № 89–90. С. 89).

როდესაც ღმერთი ადამიანს საღმრთო მადლის სიუხვით და ჭვრეტათა ბრწყინვალებით ეწვევა, მაშინ ყოველგვარი ადამიანური აზრი ჩერდება. წმიდა ისააკ ასურელი წერს: "როგორც კი გონებას ეღირსება შეიგრძნოს მომავალი ნეტარება, ის საკუთარ თავსაც ივიწყებს, და ყოველივე ამსოფლიურსაც, და უკვე აღარ ექნება საკუთარ თავსი რაიმესადმი ლტოლვა" (Св. Исаак Сирин. Цит. соч. Слово 16. С. 64) (ე. ი. განსჯა რაიმეს შესახებ და ლოცვა ჩერდება). "რადგან წმინდანები მომავალ საუკუნეში, როდესაც მათი გონება მოცულია სულით, ლოცვით კი არ ლოცულობენ, არამედ გაკვირვებით მკვიდრდებიან მათ გამამხიარულებელ დიდებაში" (იქვე). "ამ დროს სული, ეწაფება რა ღმრთის სიყვარულს, მდუმარედ უფლის დიდებას ტკბობას ელტვის" (Блаженный Диадох фотикийский. Подвижническое слово. Гл. 8. // Добротолюбие. ТСЛ. 1992. Т. 3. С. 10), მან დანამდვილებით იცის, რომ ჭეშმარიტი ღმერთით ცხოვრობს. ამასთან, თუკი ამავდროულად სულს ჯერ კიდევ გააჩნია ძალები, ის უმეტესი ღმრთისშემეცნებისკენ ისწრაფვის, ხოლო თუ ღმრთის ქმედება აღემატება მის ძალებს, მაშინ, მადლისმიერ გამოცხადებათა სიუხვით აღვსილი, ღმრთისადმი ღაღადებს: "დააცხვრე, უფალო, ღელვანი მადლისა შენისანი" (Преп. Иоанн, игум. Синайской горы. Лествица. Слово 29. Гл. 8. С. 243) (ქართ.: ღირ. იოანე სინელი. კიბე ანუ კლემაქსი. თავი 29 - "აპოკ." რედ.).

შეიძლება დაბეჯითებით ითქვას, რომ წმინდანთაგან არავინ დაიწყებდა თავისის ულიერი გამოცდილების სიტყვიერ გამოხატვას და სამუდამოდ დარჩებოდა მდუმარებაში, "მომავალი საუკუნის" ამ საიდუმლოში, მათ წინაშე რომ არ მდგარიყო ამოცანა განესწავლათ მოყვასნი. სწორედ ძმათადმი ჭეშმარიტი სარწმუნოებრივი სიყვარული უბიძგებდა წმიდა მამებს ებრძოლათ "მწვალებელთა ბოროტების" წინააღმდეგ და თავიანთ სწავლებებში შეხებოდნენ ისეთ სულიერ სიმაღლეებსა და საგნებს, რომელთა შესახებაც სხვა დროს მდუმარება უფრო გონივრული იქნებოდა (წმ. ჰილარიუს პიქტავიელი) (Св. Иларий Пиктавииский. О Святой Троице. Кн. 2, § 2).

საღმრთო გამოცხადების მწვერვალებზე ადამიანს სურს მხოლოდ ერთი: მდუმარედ ჭვრეტდეს მისთვის გამოცხადებულ საღმრთო რეალობას.  მაშინ არ არის დრო სულიერ საგნებზე მსჯელობისა. ამიტომაც ნეტ. დიადოხოს ფოტიკელი წერს, რომ ღვთისმეტყველება შესაძლებელია მაშინ, როდესაც შეიმჩნევა ერთგვარი შუალედური ზომა "სულიერ აგზნებაში", როდესაც ადამიანის გონებას ჯერაც შეუზლია იპოვოს შესაბამისი სიტყვები, მაშინ როდესაც "სანუკვარი სულიერი გამონათება ჰკვებავს მოლაპარაკის რწმენას" (Блаж. Диадох. Цит. соч. С. 10-11).

ცხადია, რომ თუკი ადამიანს სულაც არ გააჩნია "სულიერი გამონათება", არამედ მიცემულია ხორცსა და ვნებას, ღვთისმეტყველება მას ეკრძალება. წმიდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი წერს: "მჭევრმეტყველება ღმერთზე ყველას როდი შეუძლია, რადგან ამისი შემძლენი არიან მხოლოდ ისინი, ვინც საკუთარი თავი გამოსცადა, რომლებმაც ცხოვრება ჭვრეტაში გაატარეს, უპირველესად კი თავი განიწმინდეს, უკიდურეს შემთხვევაში, განიწმენდენ სულსაც და ხორცსაც. ხოლო უწმინდურისთვის, შესაძლოა უსაფრთხოც არ იყოს სიწმიდესთან მიახლება, როგორც სუსტი მხედველობის მქონესტვის არ არის უსაფრთხო მზის სხივის მზერა" (Св. Григорий Богослов. Слово 27, о богословии первое // Творения. Ч. 3. 3-е изд. М. 1889. С. 5).

ნეტ. დიადოხოსის ზემოთდამოწმებული სიტყვებიდან ჩანს, რომ ღვთისმეტყველებას უკავია ერთგვარი საშუალო ადგილი ღვთაებრივის ჭვრეტასა და მასზე მსჯელობას შორის. ღვთისმეტყველება თანამოზიარეა ჭვრეტისაც, რომელიც ლოცვითი ღვაწლის მწვერვალებზე მიიღწევა, ამიტომაც ამბობდა ბერი ევაგრე: "ღვთისმეტყველია ის, ვისაც გააჩნია წმიდა ლოცვა", და ამავდროულად ღვთისმეტყველება მიმართავს განსჯას სულიერ საგნებზე" (Вл. Лосский. Вера и богословие. С. 101). ღვთისმეტყველება არ შეიძლება დაყვანილ იქნას მხოლოდ თეორიამდე. ის იყენებს თეორიულ მსჯელობას, მაგრამ არ იფარგლება მისით, რადგან ღვთისმეტყველების ჭეშმარიტი მიზანი მდგომარეობს არა ღმრთის შესახებ ცოდნის დაგროვებაში, არამედ იმაში, რომ მიგვიყვანოს მასთან ცოცხალ ურთიერთობაში, მიგვიყვანოს ცოდნის იმ სისრულესთან, სადაც ყოველი აზრი და სიტყვა ზედმეტი ხდება. ამ მდგომარეობაზე ელაპარაკებოდა ქრისტე თავის მოწაფეებს მათთან გამოსამშვიდობებელ საუბარში: "თქვენც ასევე მწუხარენი ხართ ახლა; მაგრამ კვლავ გიხილავთ, გაიხარებს თქვენი გული და ვეღარავინ წაგართმევთ თქვენს სიხარულს.  ხოლო იმ დღეს ნურაფერს მკითხავთ; ჭეშმარიტად, ჭეშმარიტად გეუბნებით თქვენ: რაც უნდა სთხოვოთ მამას ჩემი სახელით, მოგცემთ თქვენ" (იოანე 16:22-23).

ეკლესიის მამები და მოძღვრები არ გაურბოდნენ მეცნიერებას, არამედ ხალისით სარგებლობდნენ ყველაფრით, რაც კი ენათესავებოდა ქრისტიანულ ჭეშმარიტებას, და არცთუ იშვიათად სარწმუნოებრივი ჭეშმარიტებების დასამტკიცებლად თუ განმარტებისთვის მიმართავდნენ დიალექტიკას, ფილოსოფიას, ისტორიას, ბუნებისმცოდნეობას და სხვა მეცნიერებებს. ისინი იყენებდნენ სამეცნიერო ფაქტებს ქრისტიანული ჭეშმარიტებების დასამტკიცებლად, თავიანთ საღვთისმეტყველო სქემებში არცთუ იშვიათად სარგებლობდნენ ენითა და მათი თანამედროვე ფილოსოფიური მეთოდებით. წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი მკაცრად კიცხავდა იმათ, ვინც უპატივცემობას ამჟღავნებდა მეცნიერული განათლების მიმართ, მათ, ვისაც სურდა ყველა მათნაირი უმეცრები ყოფილიყვნენ (Св. Григорий Богослов. Творения святых отцов в рус. пер. Т. 4. М. 1844. С. 63–64). მან ბასილი დიდს დამსახურებად ჩაუთვალა ის, რომ ბასილი სრულყოფილად ფლობდა დიალექტიკას, რომლის დახმარებითაც იოლად იგერიებდა ქრისტიანობის მოწინააღმდეგეთა ფილოსოფიურ სქემებს.

კითხვაზე, შეიძლება თუ არა მართლმადიდებლობა შეუთავსდეს საერო მეცნიერებას, ოპტინელმა ბერმა ნექტარიმ ასეთი ისტორია მოჰყვა: "ერთხელ ჩემთან მოვიდა ადამიანი, რომელსაც არ სჯეროდა, რომ იყო წარღვნა. მაშინ მე მას მოვუყევი, რომ ნიჟარები და ზღვის ფსკერის სხვა ნარჩენები აღმოჩენილია ყველაზე მაღალ მთებზეც, ქვიშაში, და ავუხსენი როგორ მოწმობს გეოლოგია წარღვნის შესახებ. და მან გულისხმაყო. ხედავ, რაოდენ საჭიროა ზოგჯერ მეცნიერება..." (Надеждина А. – Старец Нектарий // Вестник. Париж. 1983. №113. С. 192). მოსკოვის მიტროპოლიტი ფილარეტი წერდა, რომ "ქრისტესადმი რწმენა არ ემტერება ჭეშმარიტ ცოდნას, რადგან ის არ მეგობრობს უმეცრებასთან" (Митр. Московский Филарет. Собрание мнений и отзывов. М. 1887. Т. 5. Ч. 1. С. 48).

ჭეშმარიტი მეცნიერება, როგორც ღმრთის მიერ შექმნილი სამყაროს შემსწავლელი, არ შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს ბიბლია. უდავოდ, მეცნიერებაში მრავალი რამ ბუნდოვანი და ცდომილია ადამიანის გონების შეზღუდულობისა და სამეცნიერო გამოცდილების უზუსტობის გამო, ამიტომაც არც ერთ სამეცნიერო თეორიას ეკლესია არ იცავდა, როგორც საკუთარს.

აღიარებდნენ რა მეცნიერებისა და ფილოსოფიის სარგებლობას ქრისტიანთათვის, რომლებიც ამით აფართოვებენ თავიანთ თვალსაწიერს და აზროვნებას უფრო დიციპლინირებულს ხდიან, წმიდა მამები, ამავდროულად, კატეგორიულად უარყოფდნენ ღმრთის შესახებ ცოდნის ოდენ განსჯითი გზით მოპოვების შესაძლებლობას. ისინი უარყოფდნენ ფილოსოფიას, როგორც რელიგიური შემეცნების მეთოდს.

წმ. გრიგოლ პალამა წერდა: "ჩვენ არავის ვუშლით ხელს გაეცნოს საერო განათლებას, თუკი მას ეს სურს, თუნდაც მან აიღოს მონაზვნური ცხოვრება. მაგრამ არავის ვურჩევთ მიეცეს მას ბოლომდე და სრულიად ვუკრძალავთ ელოდოს მისგან რაიმე სიზუსტეს ღმრთისშემეცნებაში". და შემდგომ ამბობს: "ამრიგად, საერო ფილოსოფოსებს აქვთ რაღაც სასარგებლო, თაფლისა და ციკუტის ნარევის მსგავსად" (ციკუტა - სამხრეთის შხამიანი მცენარე - ავტ.). მაგრამ არსებობს საშიშროება, რომ მათ, ვისაც სურს ამ ნაზავიდან თაფლის გამოყოფა, უნებლიედ მომაკვდინებელი შხამიც არ შესვან" (Л. Успенский. Исихазм и гуманизм-// Вестник. Париж, 1967. № 58. С.110–127).

წმ. გრიგოლ პალამა არ უარყოფს საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა მნიშვნელობას, მაგრამ აღიარებს მათ შედარებით სარგებლობას. ის მათში მხოლოდ ერთ-ერთ დამხმარე საშუალებას ხედავს, რომელიც არა პირდაპირ, არამედ ხილული სამყაროს მეშვეობით იძლევა ცოდნას ღმრთის, როგორც შემოქმედის შესახებ. ამასთან, ის უარყოფს რელიგიურ ფილოსოფიას და მეცნიერებას, როგორც ღმერთთან ურთიერთობის გზას. მათ არა თუ არ ძალუძთ მოგვცენ "რაიმე ზუსტი შემეცნება ღმერთის შესახებ", არამედ დამახინჯებებამდეც მივყავართ, და მეტიც, შეიძლება წინ აღუდგნენ ღმრთითშემეცნებას და "მომაკვდინებელნი" იქნან.

ამგვარად, წმ. გრიგოლი შემოფარგლავს ღმრთისმეტყველების სფეროს მასში რელიგიური ფილოსოფიისა და ღმერთის შესახებ ბუნებრივი ცოდნის შერევისგან (Л. Успенский. Исихазм и гуманизм). მისი პოზიცია მოცემულ საკითხში წმიდა წერილის თანხმიერია. მოციქული პავლე გვაფრთხილებს, რომ ბუნებრივ ფილოსოფიურ ცოდნასა და ღმრთის მადლისმიერ შემეცნებას შორის ღრმა უფსკრულია: "ფრთხილად იყავით, რათა არავინ გაცთუნოთ სიბრძნისმეტყველებითა და ფუჭი საცთურით, კაცთა გადმოცემებისა თუ ქვეყნის საწყისთა თანახმად, და არა ქრისტეს მიხედვით. რადგანაც მასში მკვიდრობს ხორციელად ღვთაების მთელი სავსება" (კოლას. 2:8-9).

ღვთისმეტყველება ეფუძნება გამოცხადებას, ფილოსოფია კი - მთელ რიგ განყენებულ იდეებს ან პოსტულატებს. ღვთისმეტყველება გამომდინარეობს ფაქტიდან - გამოცხადებიდან, რომლის სისრულე მოცემულია ქრისტეში, რადგან "ღმერთი, რომელიც მრავალგზის და მრავალგვარად ელაპარაკებოდა მამებს წინასწარმეტყველთა პირით, ამ უკანასკნელ დღეებში გველაპარაკა ჩვენ ძის მიერ..." (ებრ. 1:1-2). ფილოსოფია, რომელიც ლაპარაკობს ღმერთზე, გამომდინარეობს არა ცოცხალი ღმერთის მოსვლის ფაქტიდან, არამედ ღვთაების განყენებული იდეიდან. ფილოსოფოსებისთვის ღმერთი არის ფილოსოფიური სისტემის ასაგებად საჭირო ხელსაყრელი იდეა. ღვთისმეტყველისთვის ღმერთი არის ის, ვინც მას ეცხადება და ვინც შეუძლებელია შემეცნებულ იქნას განსჯით, გამოცხადების გარეშე" (Вл. Лосский. Вера и богословие. С. 106).

ცნება ღმერთის შესახებ ფილოსოფიურ სისტემებში სუსტი ანარეკლია ცოდვით დაცემის შედეგად დაკარგული ღმრთითშემეცნებისა. ეს ანარეკლი სრულიად არასაკმარისია და დაბინდულია მცდარი მდგომარეობებითა და შეხედულებებით. მართლმადიდებლობის ზეიმის სინოდიკონში (XI ს.) ანათემირებულნი არიან პლატონიკოსები, ანუ ისინი, "რომლებიც პლატონის იდეებს რეალურად არსებულ რამედ მიიჩნევდნენ", და ისინიც, "ვინც ეძლევა საერო მეცნიერებებს არა მარტო გონების სავარჯიშოდ (სასწავლად), არამედ ჭეშმარიტებად მიიჩნევენ ფილოსოფოსთა ამაო შეხედულებებსაც" (იხ. «Синодик в Неделю Православия». Сводный текст с приложениями. Публикация и коммент. Ф. Успенского, Одесса, 1893. С. 14–18. См. также: А. Ф. Лосев. Очерки античного символизма и мифологии. Анафемы на Иоанна Итала. М. 1930. С. 846-848).

ღვთისმეტყველება უნდა ემსახურებოდეს ადამიანის ღმერთთან ერთობას, გვაზიარებდეს საღმრთო მარადისობას, მაგრამ, ამავდროულად, ღვთისმეტყველებას აქვს ისტორიული ამოცანებიც. ყოველი ეპოქა საეკლესიო ცნობიერების წინაშე თავის პრობლემებს აყენებს, რომლებსაც ღვთისმეტყველებამ მართლმადიდებლური ტრადიციის შესაბამისი პასუხი უნდა გასცეს. ეს არის ძირითადად სარწმუნოებრივი საკითხები, რომლებიც ხშირად ეკლესიაში გაურკვევლობებისა და უთანხმოებების მიზეზი ხდება.

წმიდა მამები, რომელთაც ჩვენ განვადიდებთ, როგორც დიდ ღვთისმეტყველთ, კაბინეტში მჯდომი მეცნიერები როდი იყვნენ, რომლებიც თავისუფალ საღვთისმეტყველო თემებზე წერდნენ. მათი ღვთისმეტყველება ეხებოდა ყოველდღიურ "საჭირბოროტო საკითხებს", იმ თემებს, რომლებიც აწუხებდა იმ დროინდელ საზოგადოებასა და ეპოქას. შემთხვევითი არ არის, რომ მათ მიერ დატოვებული დოგმატური მემკვიდრეობა მოცემულია სხვადასხვა ქადაგებებსა და ჰომილიებში, რომლებიც მათ თანამედროვეთადმია მიმართული.

ღვთისმეტყველება არის მოწმობა ღვთაებრივ ჭეშმარიტებაზე. მაგრამ ჭეშმარიტება "სძულთ ამა ქვეყნის თავადთ", ამიტომაც ბრძოლა ჭეშმარიტებისთვის, აზრისთვის, ლოგოსისთვის - სულაც არ არის უბრალო საქმე. არც თუ იშვიათად ის დაკავშირებულია აღმსარებლობით და მოწამეობრივ ღვაწლთან. საკმარისია გავიხსენოთ მართლმადიდებლობის დამცველთა, მაგალითად, წმ. ათანასე ალექსანდრიელის, მაქსიმე აღმსარებლის, თევდორე სტოდიელის და სხვათა ცხოვრებანი, რომ შევიგრძნოთ საღვთისმეტყველო ბრძოლის მთელი დაძაბულობა და დრამატულობა.

"უფრო უსაფრთხოა ისწავლო თავად, ვიდრე სხვას ასწავლო" (Св. Григорий Богослов. Слово 32 // Творения Ч. 3. С. 119). ვისაც ჯერაც არ გააჩნია სულიერი სიმტკიცე საღმრთო საგანთა უშუალო წვდომისთვის არ უნდა ელტვოდეს საღვთისმეტყველო საიდუმლოთა თვითნებურ კვლევას და უმეცრებით ენდოს საკუთარი გონების დასკვნებს, - წერს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი, - რათა ის მცირეც არ დაკარგოს, რაც გააჩნია, - ანუ რწმენის წინდი (იქვე). სულიერ ყრმებს მართებთ უფრო წმიდა მამებისეული სწავლების "სიტყვიერი რძით" დაიპურონ თავი.

დოგმატიკის სამეცნიერო მეთოდი იმაში მდგომარეობს, რათა სისტემური სახით გახსნას მართლმადიდებლური სწავლების საფუძვლები; მიუთითოს დოგმატების საფუძველი საღმრთო გამოცხადებაში და პრინციპული პოზიციები წმიდა მამებისეულ აზროვნებაში განსახილველ დოგმატურ საკითხებთან დაკავშირებით.

სიტყვა "დოგმატი" მომდინარეობს ბერძნული ზმნიდან dokein - ფიქრი, ვარაუდი, რწმენა (ამ ზმნის წარსული ფორმა - dedogmh - ნიშნავს: გადაწყვეტილია, დაწესებულია, განსაზღვრულია). დოგმატებს ძველი ბერძნები უწოდებდნენ ფილოსოფიურ მდგომარეობებს, რომელთაც სხვადასხვა სკოლის მიმდევრები იღებდნენ, როგორც აქსიომას. მათით იწოდებოდნენ უკვე დამყარებული, უდავო ჭეშმარიტებები.

უკანასკნელი მნიშვნელობით სიტყვა "დოგმატი" გამოიყენებოდა ჯერ კიდევ ანტიკური ფილოსოფოსების მიერ. ასე, მაგალითად, პლატონის ნაშრომში "სახელმწიფო", "დოგმატებად" იწოდებიან წესები და ნორმები, რომლებიც ეხებიან სამართლიანისა და მშვენიერის ცნებას. ციცერონი "დოგმატებს" უდავო ფილოსოფიურ მდგომარეობებს უწოდებს. სენეკასთან "დოგმატი" - ზნეობრივი კანონის საფუძველია.

დროთა განმავლობაში ამ ტერმინის გამოყენება დაიწყეს სახელმწიფო ხელისუფლების დადგენილებათა აღსანიშნადაც. ამ მნიშვნელობით ვხვდებით მას ლუკას სახარების ბერძნულ ტექსტში (ლკ. 2:1), სადაც "დოგმატად" იწოდება კეისარ ავგუსტუსის განკარგულება საერთო-სახალხო აღწერის შესახებ. მაგრამ უკვე მოციქული პავლე იყენებს სიტყვას "დოგმატი ღმრთის სჯულთან მიმართებაში (კოლას. 2:14; ეფეს. 2:15).

"დოგმატის" ცნება ქრისტიან მწერალთა თხზულებებში გამოცხადებითი რელიგიის ჭეშმარიტებათა აღსანიშნად გამოიყენება. თუმცა, თავდაპირველად ამ სიტყვით აღინიშნებოდა საერთოდ მთელი ქრისტიანული სწავლება, როგორც დოგმატური, ასევე ზნეობრივიც. ასე, მაგალითად, "დოგმატებად" იწოდებიან 50 წლის მოციქულთა კრების დადგენილებები. წმიდა მოციქულთა საქმეებში ნათქვამია, რომ მოციქულებმა პავლემ და ტიმოთემ ასწავლეს მართალთ "დაეცვათ იერუსალიმელ მოციქულთა და უხუცესთა მიერ დადგენილი განსაზღვრებანი (ბერძნ. - ta dogmata, - ანუ "დოგმატები") (საქმე. 16, 4).

ტერმინის იგივე ფართო გამოყენება გვხვდება წმ. ეგნატე ღმერთშემოსილთან, იუსტინე ფილოსოფოსთან, კლიმენტი ალექსანდრიელთან, ორიგენესთან. IV ს-დან ეკლესიის აღმოსავლელი მამები (მაგალითად, წმ. კირილე იერუსალიმელი, წმ. გრიგოლ ნოსელი, წმ. იოანე ოქროპირი, ნეტ. თეოდორიტე და სხვები) "დოგმატებს" გამოცხადებაში მოცემულ ყველა ჭეშმარიტებას როდი უწოდებდნენ, არამედ მხოლოდ იმას, რაც რწმენის სფეროს ეხებოდა. ასე, მაგალითად, წმ. გრიგოლ ნოსელი საკუთარი სწავლების შინაარსს განყოფს "ზნეობრივ ნაწილად და ზუსტ დოგმატებად" (Филарет, архиеп. Черниговский. Православное Догматическое богословие. 3-е изд. СПб., 1882. Ч. 1. С. 4).

დროთა განმავლობაში აღმოსავლეთისა და დასავლეთის დოგმატურ სისტემებში ამ სიტყვით, როგორც წესი, დაიწყეს მხოლოდ იმ სწავლა-მოძღვრებითი ჭეშმარიტებების აღნიშვნა, რომლებიც მსოფლიო კრებებზე განიხილებოდა და, რომელთაც კრებითი განსაზღვრებებისა და ფორმულირებების სახე მიიღო.

დოგმატები - ღვთითგამოცხადებული ჭეშმარიტებებია, რომლებიც შეიცავენ სწავლებას ღმერთსა და მის აღმშენებლობაზე, რომელსაც ეკლესია განსაზღვრავს და აღიარებს, როგორც უცვალებელ და შეუვალ სარწმუნოებრივ პოზიციას. დოგმატების დამახასიათებელი თვისებაა სწავლა-მოძღვრებითობა, ღმრთითგამოცხადებულობა, ეკლესიურობა და საყოველთაო სავალდებულობა.

დოგმატთა სწავლა-მოძღვრებითობა ნიშნავს, რომ დოგმატურ ჭეშმარიტებათა შინაარსი წარმოადგენს სწავლებას ღმერთსა და მის იკონომიაზე. დოგმატები - ეს არის ჭეშმარიტებები, რომლებიც ეხება სწავლა-მოძღვრებით სფეროს. ამ ნიშნით ისინი განსხვავდებიან სხვა ჭეშმარიტებებისგან და ქრისტიანული რელიგიის სხვადასხვა სახის (ზნეობრივი, ლიტურგიკული და კანონიკური) დადგენილებებისგან. მაგალითად, უფლის ფერიცვალების დროს თაბორის მთაზე მამა ღმერთმა ღრუბლიდან დაადასტურა ქრისტეს შესახებ: "ეს არის ძე ჩემი საყვარელი, რომელიც შევიტკბე მე. მას უსმინეთ" (მთ. 17:5). სიტყვები - "ეს არის ძე ჩემი საყვარელი", არის დოგმატური ხასიათის ჭეშმარიტება, ხოლო - "მას უსმინეთ" - მცნება (მთ. 17:5). "უფალი ღმერთი ჩვენი ერთი უფალია!" (მკ. 12:29) - დოგმატია; ხოლო "გიყვარდეს უფალი ღმერთი შენი მთელი შენი გულით და მთელი შენი სულით და მთელი შენი გონებით და მთელი შენი ძალით" (მკ. 12:30) - მცნება.

ღმრთითგამოცხადებულობა დოგმატებს ახასიათებს, როგორც ჭეშმარიტებებს, რომლებიც თვით ღმრთის მიერ გამოცხადდა. თავისი შინაარსით ისინი არ წარმოადგენენ ბუნებრივი აზროვნების ნაყოფს, მსგავსად სამეცნიერო ჭეშმარიტებებისა ან ფილოსოფიური მტკიცებულებებისა. მოციქული წერს: "გაუწყებთ, ძმანო, რომ სახარება, რომელიც ჩემგან გეხარათ, არ არის კაცის მიერი. ვინაიდან მეც კაცისგან როდი მიმიღია ან მისწავლია, არამედ იესო ქრისტეს გამოცხადებით" (გალატ. 1:11-12).

თუკი ფილოსოფიური, ისტორიული და სამეცნიერო ჭეშმარიტებები შეფარდებითია და დროთა განმავლობაში შეიძლება დაზუსტდეს, დოგმატები - ეს აბსოლუტური და უცვალებელი ჭეშმარიტებებია, რადგან "ეშმარიტია ღმრთის სიტყვა (ინ. 17:17) და წარუვალია (1 პეტ. 1:25). ჩვენ თუ ვისურვებთ ვეზიაროთ გამოცხადებას, გვმართებს არა დოგმატები შევუთანხმოთ ჩვენი აღქმის უნარს, არამედ საკუთარი გული და გონება გავხადოთ საღმრთო საგანთა შემეცნების შემძლე. შეუძლებელია წარმართულად ცხოვრება და ამავდროულად ღმრთის სიბრძნეში წარმატებულობა (სიბრძნე 1:4). "განვწმინდოთ გრძნობები და ვიხილოთ..." (პასექის კანონიდან).

დოგმატთა ეკლესიურობაზე უთითებს ის, რომ მხოლოდ საყოველთაო ეკლესია თავის კრებებზე ანიჭებს რწმენის ჭეშმარიტებებს დოგმატურ ავტორიტეტსა და მნიშვნელობას. ეს არ ნიშნავს, რომ ეკლესია თვითონ ქმნის დოგმატებს. ის, როგორც "სვეტი და სიმტკიცე ჭეშმარიტებისა" (1 ტიმ. 3:15) მხოლოდ უცდომელად ანიჭებს ამა თუ იმ გამოცხადებით ჭეშმარიტებას რწმენის უცვალებელი კანონის მნიშვნელობას. "დოგმატი, - წერს გ. ფლოროვსკი, - არავითარ შემთხვევაში არ არის ახალი გამოცხადება. დოგმატი - ეს მხოლოდ მოწმობაა. დოგმატური განსაზღვრების მთელი აზრი მიდის სწორედ გარდაუვალი ჭეშმარიტების დამოწმებამდე, რომელიც გამოვლენილ იქნა გამოცხადებაში და დაცულია დასაბამიდან" (Прот. Г. Флоровский. Богословские отрывки // Вестник. Париж,, 1981. № 105–108. С. 185). მსოფლიო კრებებზე ის გვაძლევს დოგმატთა ფორმულირებას, ანუ ანიჭებს მათ გარკვეულ სიტყვიერ ფორმას, აზრს მოსავს ზუსტი გამოთქმებით, რომლებიც ეღობებიან ცრუ განმარტებას.

მაგალითად, თუ სახარებებში გვაქვს მრავალი ტექსტი, რომლებიც ძისა და მამის ერთობაზე მეტყველებენ (ინ. 10:30; 14:10 და სხვა), პირველი მსოფლიო კრების დოგმატურ განსაზღვრებაში სრულიად ზუსტად არის ფორმულირებული, თუ რაში მდგომარეობს ეს ერთობა, კერძოდ: ძე თანაარსია მამისა. მართლმადიდებლური სარწმუნოების სიწმიდისთვის ბრძოლაში წმიდა მამებმა გამოიმუშავეს საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგია, რომელიც ბიბლიაში არ გვხვდება, სამაგიეროდ შესაძლებლობას გვაძლევს უფრო ზუსტად გამოვთქვათ ღმრთითგამოცხადებული ჭეშმარიტება. ღვთისმეტყველების "არსენალში" შემოტანილ იქნა ისეთი ტერმინები, როგორიცაა სამება, ერთარსი, პირი, ჰიპოსტასი, ღმერთკაცი, განკაცება, ღვთისმშობელი და ა. შ.

ამავდროულად მართლმადიდებლურ ეკლესიაში, განსხვავებით რომაულ-კათოლიკური ეკლესიისგან, უცხოა მისწრაფება აუცილებლობის გარეშე რაიმეს დოგმატიზირებისა. მართლმადიდებლური დოგმატები ყალიბდებოდა და მტკიცდებოდა მსოფლიო კრებებზე მხოლოდ მწვალებლობათა აღმოცენების შემთხვევაში.

დოგმატური განსაზღვრებანი წარმოადგენენ არა იმდენად ღმრთის შესახებ დადებითი სწავლების გახსნას, რამდენადაც იმ საზღვრების მითითებას, რომლის მიღმა ცდომილება და მწვალებლობა იმყოფება. თავის სიღრმეში ყოველი დოგმატი მიუწვდომელ საიდუმლოდ რჩება. "მართლმადიდებლური დოგმატები, - წერს პროფ. ა. ი. ვვედენსკი, - აზროვნების გზები კი არ არის, ან ბორკილები... არამედ მხოლოდ დამცავი განსაზღვრებანი, რომლითაც ეკლესიას სურს კაცობრივი გონება ჩააყენოს საჭირო პერსპექტივაში, რომელშიც მისთვის დაუბრკოლებლად გაიხსნება შეუჩერებელი წინსვლის პერსპექტივა, სადაც გამორიცხული იქნება მაცდურ გზებზე გადასვლისა და გვერდზე გადახრის საშიშროება" (Архиеп. Василий (Кривошеин). Символические тексты Православной Церкви // БТ М., 1968. Сб. 4. С. 35).

საყოველთაოდ სავალდებულობა. დოგმატებში იხსნება ქრისტიანული რწმენისა და სასოების არსი. ზნეობრივი ჭეშმარიტებებს, ლიტურგიკულ, კანონიკურ ჩვეულებებსა და საეკლესიო განწესებებს თავიანთი საყრდენი წერტილი დოგმატურ სწავლებაში გააჩნიათ. საღმრთო გამოცხადება ლაპარაკობს სარწმუნოების ჭეშმარიტებათა განსაკუთრებულ მნიშვნელობაზე ადამიანის ცხონებისთვის. ასე, მაგალითად, როდესაც მაცხოვარმა მოციქულები მსოფლიო ქადაგებაზე წარაგზავნა, დაავალა მათ ადამიანებისთვის ესწავლებინათ რწმენა ერთარსება ღმრთისადმი, და უთხრა: "მაშ, წადით, დაიმოწაფეთ ყველა ხალხი და ნათელი ეცით მათ მამის და ძის და სული წმიდის სახელით" (მთ. 28:19), - და დაამატა: "ვინც იწამებს და ნათელს იღებს, ცხონდება, ვინც არა და, განიკითხება" (მკ. 16:16).

მოციქულებიც ცოცხალი ღმრთისადმი რწმენას ცხონების უპირველეს და აუცილებელ პირობად მიიჩნევდნენ: "რწმენის გარეშე კი შეუძლებელია ესათნოვო ღმერთს, რადგან ვინც მას უახლოვდება, უნდა სწამდეს, რომ ღმერთი არსებობს და სანაცვლოს მიაგებს მის მაძიებელთ" (ებრ. 11:6).

სარწმუნოებრივ ჭეშმარიტებათა უწყვეტობა განპირობებულია მათი ღმრთითგამოცხადებულობით, რადგან მოციქულებმა სწავლება ადამიანისგან კი არ მიიღეს, არამედ იესუ ქრისტეს გამოცხადების მეშვეობით (გალატ. 1:12). "ისიც ვიცით, - ამბობს მოციქული იოანე, - რომ მოვიდა ძე ღვთისა და მოგვცა გონება, რათა შევიცნოთ ჭეშმარიტება და ვიყოთ ჭეშმარიტში, რომელიც არის ძე ღვთისა იესუ ქრისტე: ჭეშმარიტი ღმერთი და საუკუნო სიცოცხლე" (1 ინ. 5:20).

დოგმატების მნიშვნელობაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ უძველესი დროიდან, საეკლესიო თემში გაწევრიანებამდე მოსანათლავს ყველას გასაგონად უნდა წაეკითხსა სარწმუნოების სიმბოლო, ანუ დაედასტურებინა თავისი რწმენა მართლმადიდებლობის დოგმატური ჭეშმარიტებებისადმი. მოციქული მორწმუნეთ არწმუნებს მტკიცედ მიჰყვნენ სახარებისეულ სწავლებას, "ვიდრე ყველანი მივაღწევდეთ რწმენის ერთობას და ღმერთის ძის შემეცნებას სრულყოფილ კაცად, ქრისტეს ასაკის სისრულის ზომას" (ეფეს. 4:13).

ვინც ერთხელ გადაუხვევს მიღებულ სამოციქულო რწმენას, ის თავს ცხონებისგან განაშორებს. მართლმადიდებლური ეკლესიის ისტორიისთვის ცნობილია მრავალი ფაქტი, როდესაც საკუთარი რწმენის სიწმიდის დასაცავად წმიდა მოსაგრეები სასტიკ ტანჯვაზე და სიკვდილზეც კი მიდიოდნენ. ქრისტეს ეკლესია განადიდებს მათ, როგორც მართლმადიდებლური ჭეშმარიტების დამცველებს. დოგმატები - ჩვენი სარწმუნოების შეურყეველი კანონებია.

თუკი ცალკეული მართლმადიდებლური ეკლესიის ლიტურგიკულ ცხოვრებაში შეიძლება არსებობდეს გარკვეული თავისებურება, მათ შორის არანაირი განსხვავება არ უნდა იყოს დოგმატურ სწავლებაში. აქ მკაცრად უნდა იქნას დაცული მტკიცე ერთობა. დოგმატები ეკლესიის ყველა წევრისთვის არის სავალდებულო, ამიტომაც ის ითმენს ადამიანის ნებისმიერი ცოდვას და ნაკლოვანებას მისი გამოსწორების იმედით, მაგრამ არავის პატიობს სამოციქულო სწავლების ამღვრევას და ჯიუტ მისწრაფებას შერყვნას მართლმადიდებლური დოგმატიკა.

ჩვენ გვაქვს მოციქულის მკაცრი მითითება: "მწვალებელ კაცს, ერთი თუ ორი შეგონების შემდეგ, განეშორე. იცოდე, რომ გარყვნილია და სცოდავს, თავისივე თავის მიერ დასჯილი" (ტიტ. 3:10-11). ანალოგიურად, ძირითადი ქრისტიანული დოგმის - ქრისტე მაცხოვრის ღმერთკაცობის უარმყოფელთა წინააღმდეგ მოციქული იოანე ამბობს: "ყოველი სული, რომელიც არ აღიარებს იესო ქრისტეს, ღვთისაგან კი არ არის, არამედ ესაა სული ანტიქრისტესი" (1 ინ. 4:3).

თუკი ნებისმიერი ცოდვა - ნების უძლურების შედეგია, ერესი - "ნების სიჯიუტისა" (Игнатий (Брянчанинов). Отечник. СПб., 1870. С. 55). ერესი - ჭეშმარიტებისადმი წინააღმდეგობა და ჭეშმარიტების სულის გმობაა და მიუტევებელი ცოდვაა. მეექვსე მსოფლიო კრების დადგენილებებში ნათქვამია: "ხოლო თუ ვინმე არ დაიმარხავს და არ შეიწყნარებს კეთილმსახურების ზემოთქმულ დოგმატებს, ვინც ასე არ აზროვნებს და ქადაგებს, არამედ კადნიერდება ამათ საწინააღმდეგოდ წასვლას, დე, შეჩვენებულ იყოს ზემოხსენებულ წმინდა და ნეტარი მამების აქამომდე დადგენილი განჩინებით..." (VI მსოფლ. კრების 1-ლი კანონი).

ეკლესიის გამოცდილება ვრცელია და დოგმატურ განსაზღვრებებზე უფრო სრულია. დოგმატიზირებულია მხოლოდ ის, რაც ცხონებისთვის ყველაზე აუცილებელი და არსებითად მნიშვნელოვანია. მაგრამ წმიდა წერილში ბევრი რამ საიდუმლოა და დაფარულია. ეს განაპირობებს საღვთისმეტყველო შეხედულებების არსებობას. ჩვენ მათ ეკლესიის წმიდა მამათა თხზულებებშიც ვხვდებით და საღვთისმეტყველო შრომებშიაც. საღვთისმეტყველო შეხედულება საკუთარ თავში უნდა შეიცავდეს ჭეშმარიტებას, რომელიც, როგორც მინიმუმ, არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს საღმრთო გამოცხადებას.

საღვთისმეტყველო შეხედულება, დოგმატებისგან განსხვავებით, არ არის ზოგადსაეკლესიო სწავლება, მაგრამ ეს არის პირადი მსჯელობა ამა თუ იმ ღვთისმეტყველისა. საღვთისმეტყველო შეხედულების კატეგორიას შეიძლება განვაკუთვნოთ, მაგალითად, გამონათქვამები ადამიანის ბუნების ორ ან სამნაწილედობაზე; იმის შესახებ, თუ როგორ მივიღოთ ანგელოზთა და ადამიანურ სულთა უნივთობა; სულთა წარმომავლობის სახე და სხვა. ძირითადად, ღვთისმეტყველთა კერძო აზრი ეხება ონტოლოგიის საიდუმლო საკითხებს, რომლებიც, თეოფანე დაყუდებულის თქმით, ამ საუკუნეში, როგორც ჩანს არ გაიხსნება, რადგან ისინი ჩვენი ცხონებისთვის არაარსებითნი არიან.

წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თქმით, შესაქმის, გამოსყიდვის, კაცობრიობის უკანასკნელი ხვედრის საკითხები ასევე ეკუთვნის სფეროს, სადაც ღვთისმეტყველს მიცემული აქვს გარკვეული თავისუფლება: "იფილოსოფე ჩემთან სამყაროს შესახებ... აღდგომაზე, მსჯავრზე, მისაგებელზე, ქრისტეს ვნებებზე, რადგან ასეთ საკითხებში მიზნის მიღწევა უსარგებლო როდია, და შეცდომის დაშვებაც არც ისე საშიშია" (Св. Григорий Богослов. Цит. по: архиеп. Василий. Символические тексты в Православной Церкви // БТ. М. 1968. Сб. 4. С. 35)

უდავოდ, ღვთისმეტყველებაში გამორიცხულია ნებისმიერი თავნებობა. ამა თუ იმ აზრის ჭეშმარიტების კრიტერიუმიწმიდა გადმოემასთან მისი თანხმობა გახლავთ, ხოლო დასაშვებობის კრიტერიუმი არის ის, რომ არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს მას. მართლმადიდებლურ და მართლზომიერ საღვთისმეტყველო შეხედულებათა და მსჯელობათა საფუძველში უნდა იდოს არა ლოგიკა და ანალიტიკური მსჯელობა, არამედ პირდაპირი ხედვა და ჭვრეტა. ეს კი ლოცვითი ღვაწლით და მორწმუნე ადამიანის სულიერი ჩამოყალიბებით მიიღწევა... "ის, რაც ამ სიტყვებშია მოცემული, - ამბობს სიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი, - არ უნდა იწოდებოდეს აზრად, არამედ ჭეშმარიტად არსებულის ჭვრეტად, რადგან ჩვენ მის შესახებ ჭვრეტის მიერ ვმსჯელობთ" (Прот. Г. Флоровский. Дом Отчий//Вестник. Париж, 1982. №109–112 С. 200, 203).

თავის მხრივ, უნდა განვასხვავოთ საღვთისმეტყველო შეხედულება ისეთ ღმრთითგამოცხადებულ ჭეშმარიტებათაგან, რომლებიც თუმც დოგმატიზირებულნი არ არიან, მაგრამ ორგანულად შედიან ეკლესიის წმიდა გადმოცემაში და თავიანთი მნიშვნელობით დოგმატებზე უნაკლებესნი როდი არიან. მაგალითად, ჭეშმარიტება იმის შესახებ, რომ ღმერთმა სამყარო შექმნა "არაფრისგან", ადამიანის სულის უკვდავება, რწმენა ეკლესიის საიდუმლოთა მაცხოვნებლობისა და ჯვრის გამოსახვის ძლიერების შესახებ და სხვა.

დასასრულ, ეკლესიის ზოგიერთი მამის თხზულებებში მცდარი საღვთისმეტყველო შეხედულებებიც გვხვდება, რომლებიც, მათ შეუმცდარად არასოდეს გამოუცხადებიათ და ასეთებად არ დაუცავთ. მაგალითად, წმ. გრიგოლ ნოსელი, რომელიც ამ საკითხში ორიგენეს მისდევდა, ვარაუდობდა, რომ ჯოჯოხეთის სატანჯველნი მარადიულნი არ იქნებიან. მათი დასრულების შემდეგ ცოდვილები მიიღებენ მიტევებას (*).

კითხვაზე: რატომ გამოთქვამდნენ ხოლმე წმინდანები არასწორ შეხედულებებს - წმ. ბარსონუფი დიდი პასუხობს: "ნუ გგონიათ, რომ კაცს, თუნდაც წმიდას, გონებით შეუძლია სრულიად მიწვდეს ღმრთის ყველა სიღრმეს, რადგან მოციქული ამბობს: "ნაწილობრივ ვიცით, ნაწილობრივ კი წინასწარვმეტყველებთ" (1 კორინთ. 13:9). ... წმიდა მამები, როცა გახდნენ მოძღვრები, ან თავისთავად ან სხვა კაცთა მიერ ამისადმი იძულებულნი, ფრიად წარემატნენ, თავიანთ მასწავლებლებს აღემატნენ და, ზეგარდმო რომ დარწმუნდნენ, მათ გადმოსცეს ახალი სწავლება, მაგრამ, ამასთანავე, ისიც დაიცვეს, რაც თავიანთი უწინდელი მასწავლებლებისგან მიიღეს, ანუ არამართალი სწავლება. ... მათ არ ულოციათ ღმრთისადმი, რომ მათთვის მას გამოეცხადებინა თავიანთი პირველი მასწავლებლების თაობაზე: იყო თუ არა სულიწმიდის მიერ ჩაგონებულ ის, რაც მასწავლებლებმა მათ გადმოსცეს, არამედ, როცა მათ შერაცხდნენ ბრძენ და გონიერ მამებად, ისინი არ იკვლევდნენ მათ სიტყვებს, და ამგვარად, თავიანთი მასწავლებლების აზრები შეერია თავიანთ საკუთარ სწავლებას..."  (Преп. Варсонофий Великий и Иоанн. Руководство... Ответ 610. С. 387–388) (ქართული გამოცემა: ღირ. მამების ბარსონუფი დიდისა და იოანეს სულიერი ცხოვრების სახელმძღვანელო. წიგნი II. 2020 წელი. გვ. 151).