აპოკალიფსისი > ესქატოლოგია
ესქატოლოგიური სწავლება წმიდა მამათა თხზულებებში
და მისი მნიშვნელობა თანამედროვე სამყაროში
ავტორი: არქიეპ. კონსტანტინე, სანკტ-პეტერბურგის სასულიერო აკადემიის რექტორი.
I
ესქატოლოგია (’εσχατον, ბერძნ. – ბოლო, უკანასკნელი) როგორც სწავლება უკანასკნელ მოვლენებზე, სამყაროსა და ადამიანის საბოლოო ხვედრზე თავიდანვე სახარებისეული ქადაგების არსებითი ნაწილი იყო, ხოლო ცოცხალი რელიგიური შეგნება და ესქატოლოგიური რეალიების განცდა ჭეშმარიტი ქრისტიანული მსოფლმხედველობისა და ქრისტიანული ლოცვის აუცილებელ ნაწილს წარმოადგენდა. ესქატოლოგია არ შეიძლება წარმოვიდგინოთ, როგორც ქრისტიანული მსოფლმხედველობის "შემთხვევითი დანამატი", არამედ დაწყებული თვით ჩვენი უფლით იესუ ქრისტეთი, ყოველთვის წარმოადგენდა "სასუფევლის სახარების" არსებით ელემენტს.
წმიდა მოციქული და მახარობელი იოანე ღვთისმეტყველი პირველ ქრისტიანებს მოუწოდებდა არ შეეყვარებინათ წუთისოფელი და ის, რაც წუთისოფელშია, არამედ ამბობდა: "ეს ქვეყანაც გარდავა და მისი გულისთქმაც, ღვთის ნებისმყოფელი კი წარუვალია უკუნისამდე. ყრმანო, უკანასკნელი ჟამია..." (1 იოანე 2:17-18).
"ბოლო ჟამი", "უკანასკნელი დღეები" - ეს სიტყვები არაერთხელ გვხვდება ახალ აღთქმაში და თანაც რამოდენიმე განსხვავებული მნიშვნელობით. მოციქულები პეტრე და პავლე, როდესაც მათ თავიანთ ეპისტოლეებში იყენებდნენ, ხან გულისხმობდნენ განსაკუთრებულ "სახარებისეულ" დროებას, ღმრთის აღთქმათა აღსრულების პერიოდს და ღმრთის განკაცების ჟამს (ებრ. 1:2, 1 პეტ. 1:20), ხან კიდევ დროს უშუალოდ ხილული სამყაროს აღსასრულის წინ, ქრისტეს მეორედ მოსვლის უწინარეს (1 ტიმ. 4:1; 2 ტიმ. 3:1; 2 პეტ. 3:3). ორმოცდამეათე დღის სასწაულის აღწერისას წმიდა მოციქული ლუკა გადმოგვცემს იოველის წინასწარმეტყველებას, რომელსაც მოციქული პეტრე სულიწმიდის მოციქულებზე გარდამოსვლას უკავშირებს და, რომელიც იწყება სიტყვებით: "და იქნება უკანასკნელ დღეებში, ... მივაფენ ჩემი სულისაგან ყველა ხორცს" (საქმე 2:17).
ამგვარად, ტერმინ "უკანასკნელი დღეების" ორი ხსენებული მნიშვნელობა თუმც სხვადასხვაა გამოყენების თვალსაზრისით, გადაიფარებიან ახალი აღთქმის ეპოქის აზრობრივი დანიშნულებით, რომელიც დაგვირგვინდა ეშმაკზე უფალ იესუ ქრისტეს გამარჯვებით: "აწ განისჯება ეს ქვეყანა, აწ განდევნიან ამ ქვეყნის მთავარს" (იოანე 2:31). მართლმადიდებლური სწავლება ახალი აღთქმის ამ ერას მიიჩნევს, როგორც ძველი აღთქმის ეპოქისგან ხარისხობრივად განსხვავებულს. კაცთა მოდგმის ხსნის ისტორიის დღევანდელი ისტორია, რომელიც დაიწყო ქრისტეს აღდგომით, უკვე წარმოადგენს "ქრისტეს ჭეშმარიტ სამეფოს, რომელიც ნამდვილი და სრულიად რეალურია მორწმუნეთათვის" (Иоанн Мейендорф, протопр. Жизнь и труды свт. Григория Паламы. СПб, 1997, стр. 264). ამიტომაც შეიძლება ლაპარაკი "განხორციელებულ ესქატოლოგიაზე", რომელსაც აღიარებდნენ და იცავდნენ ქრისტეს მოციქულები და ეკლესიის წმიდა მამები, რითაც ხაზს უსვამდნენ ღმრთის განკაცებისა და "აწმყოში მისი ქმედითობის" რეალურობას (იქვე. გვ. 264).
"უკანასკნელი დღე" - ღმრთის მოსვლის დღე კაცთა მოდგმის საცხოვნებლად, დადგა ქრისტე მაცხოვრის პირველი მოსვლით, ღმერთ სიტყვის განკაცებით. ეკლესიის ცხოვრებაში ის საიდუმლოდ გრძელდება ისტორიული დროის ჭრილში, რომელშიც არსებობს ხილული სამყარო, და თავის კულმინაციას უფლის მეორედ მოსვლაში აღწევს.
ძველაღთქმისეულ ებრაელებში წარმოდგენა ცალკეული პიროვნების საიქიო არსებობაზე ნელ-ნელა განიდევნა რელიგიური ინტერესის სფეროდან, რომელიც კონცენტრირებული იყო ეროვნულ ესქატოლოგიაზე, ანუ წარმოდგენაზე ისრაელის, როგორც ღმრთის ერის საბოლოო ხვედრზე, აქედან კი ღმრთის საქმეთა მიწიერ დასასრულზე. ისრაელის ხალხი ფიქრობდა, რომ ასეთი დასსრული სხვა არაფერია თუ არა ისრაელის და მისი ნაციონალური სამეფოს განდიდება, როგორც თვით ისრაელის ღმერთის სამეფოსი და მისი ცხებულისა ანუ ძისა, - ისრაელი ერისა, რომელსაც მეფენი, წინასწარმეტყველნი, მღვდლები და ბელადები განასახიერებდნენ.
მაგრამ წინასწარმეტყველებმა ღმრთის სასუფევლის ცნებაში ჩადეს უმაღლესი სულიერი შინაარსი (Энциклопедический словарь, Брокгауз, Ефрон, т. XLI, СПб, 1904, стр. 128). ამ სასუფეველს შეუძლებელია ჰქონდეს ვიწრო ნაციონალური მნიშვნელობა. ის ეხება ყველა ხალხს. მისი განხორციელება არის ღმრთის ნების აღსრულება დედამიწაზე. მას გააჩნია ორი ასპექტი.
პირველი - ეს არის ყველა უღმრთო წარმართულ სამეფოთა გასამართლება და განკითხვა, მხილება და დამხობა, ამასთან კი მთელი კაცობრივი უსამართლობისა და უსჯულოებისაც. ეს სასამართლო დაიწყება ისრაელის სახლიდან, ამიტომაც ყველა ისტორიული კატასტროფა, რომელიც თავს ატყდება ისრაელს, ღმრთის მსჯავრის ნიშანს წარმოადგენს, რომელიც მართლდება თვით ისრაელის რწმენით და ღვთაებრივად აუცილებელია.
მეორე - განისაზღვრება, როგორც ცხონება და სიცოცხლე, როგორც ადამიანის სულიერი ბუნებისა და მთელი ქვეყნიერების განახლება.
ესქატოლოგიური საკითხები გარდაუვალად ჩნდება ადამიანში და დაბეჯითებით ითხოვს თავის გადაწყვეტას. ადამიანებისთვის ამ კითხვების გადაწყვეტა კი ნიშნავს - მთელი მსოფლიო პროცესის გააზრებას, მთელი ქვეყნიერების ცხოვრების მიზნის შემეცნებას, საკუთარი მნიშვნელობის განსაზღვრასაც მსოფლიო ცხოვრების პროცესში. ამ შეკითხვების უარყოფა კი ნიშნავს - გაუხეშებას სულიერ მიმართებაში, საკუთარ სულიერ ბუნებაზე უარის თქმას, პირუტყვის დონეზე ჩამოსვლას და საკუთარი არსებობის მიზანსა და არსზე პასუხის გაცემის უუნარობას.
არც წარსულში, არც აწმყოში ისტორიამ არ იცის ერი, რომელიც სრულიად გაუცხოებული იქნებოდა რომელიმე მსოფლმხედველობისგან. როგორც ფილოსოფიური, ასევე რელიგიური მსოფლმხედველობა არსებითად წარმაოდგენს ადამიანის სულის მცდელობას პასუხი გასცეს ისეთ კითხვებს, როგორიცაა: საიდან გაჩნდა სამყარო და საით მიდის, როგორც ქვეყნიერება, ასევე ყოველივე მასში არსებული, და როგორი მიზნისკენ მიისწრაფვიან ისინი.
რელიგიის მეშვეობით ადამიანის მთელი ძალებით ცდილობს ააგოს ხიდი ამქვეყნიურსა და იმქვეყნიურს, ხილულსა და უხილავს, გრძნობითსა და ზეგრძნობითს შორის არსებულ უფსკრულზე, რათა შესაძლებელი გახდეს ამქვეყნიურის ორგანულად შერწყმა იმქვეყნიურთან. რელიგიის მეშვეობით ადამიანი ცდლობს თავისი წონასწორობის პოვნას სამყაროში, რათა არ გადააფასოს იმქვეყნიური ამქვეყნიურის საზიანოდ და, პირიქით, ამქვეყნიურის გადაფასებით არ დააზიანოს წარმოდგენა იმქვეყნიურზე. ეს რაღაც არაბუნებრივი კი არ არის, არამედ, პირიქით, თვით ადამიანური ბუნების შემადგენელი ნაწილია.
ადამიანში არსებობს ისეთი რამ, რაც ვერ თავსდება ამ სამგანზომილებიან სამყაროში, დროისა და სივრცის კატეგორიებში. ეს არის სწორედ ის, რაც თავის გამოხატულებას და თავის ენას პოვებს რელიგიაში. რელიგიის მიერ ადამიანი ძლევს გეოცენტრიზმს და ცდილობს გადალახოს ეგოიზმი (Иустин (Попович). Философские пропасти, М., 2005, стр. 23.). ამიტომაც ყველა წარმართ ერში, და არა აქვს მნიშვნელობა განვითარების რომელ საფეხურზე იმყოფებიან ისინი, ჩვენ ვპოვებთ ისეთ რამეს, რასაც შეიძლება ესქატოლოგია ვუწოდოთ, "ესა თუ ის შეხედეულება სამყაროს აღსასრულზე, გარკვეული თვალსაზრისი ადამიანის მომავალ ბედზე" (В. Сахаров. Очерк происхождения и развития эсхатологических идей на востоке. Чтения в обществе любителей духовного просвещения. 1870, Ч.З, стр. 65). ეს ესქატოლოგიური წარმოდგენა შეიძლება ბუნდოვანი და განუვითარებელი იყოს, ზოგჯერ კი, პირიქით, შეიძლება გამოირჩეოდეს სიმბოლოებისა და დეტალების სიმკვეთრით, მაგრამ უკვე თვით მათი საყოველთაოობის ფაქტი მეტყველებს იმაზე, რომ ეს ესქატოლოგიური კითხვები ადამიანში თავისთავად, ბუნებრივად ჩნდება დამოუკიდებლად იმისა, თუ კულტურის რომელ საფეხურზე იმყოფება იგი.
რა თქმა უნდა, ყველაზე მეტად ბუნებრივად და ჯეროვნად ესქატოლოგიური საკითხები გადაჭრილია ქრისტიანულ რელიგიაში. დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ მხოლოდ ქრისტიანობაშია შესაძლებელი ესქატოლოგია ამ სიტყვის საკუთრივი მნიშვნელობით; რომ მხოლოდ ქრისტიანობა არის ჭეშმარიტად "სასოების რელიგია". წარმართს, რომელსაც არ ესმის გამოსყიდვის საღმრთო განგებულება, მხოლოდ მკითხაობაღა თუ ძალუძს სამყაროს ამა თუ იმ აღსასრულზე, თანაც ამ თავისი მკითხაობისთვისაც კი არ შეიძლება ჰქონდეს რაიმე მყარი საფუძველი. ქრისტიანობა კი ამგვარ საყრდენს პუოლობს ცხონების ღვთაებრივ იდეაში, რომელიც სამყაროში თანდათანობით აღესრულება.
ამ იდეის ურყევ მტკიცებულებას წარმოადგენს ჩვენი ცხონებისთვის ღმრთის ძის - იესუს ქრისტეს განკაცების ისტორიულად დადასტურებული ფაქტი. ამ ფაქტს ეფუძნება მთელი ქრისტიანული სარწმუნოება. ეყრდნობა რა წარსულის ფაქტს, მას ქრისტიანთა მზერა გადააქვს მომავალში, იმ დროში, როდესაც დასრულდება ადამიანის ცხონების ღვთაებრივი გეგმა, როდესაც ქრისტეს გამომსყიდველობითი საქმე საბოლოოდ იქნება გათავისებული კაცობრიობის მიერ (Скорик И., Евангельская эсхатология, освещаемая с христианской этической точки зрения, Курс. Соч., машинопись, ЛДА, 1969, стр. IV).
ეკლესიამ, რომელიც ქრისტეს ერთადერთი სხეულია და ერთადერთი შესაძლო ზეციური სასუფეველია, შინაგანად უკვე გადალახა ისტორიის საზღვარი, მაგრამ ქვეყნიერებისთვის ამით არ შემოიფარგლება დარჩენილი (და ამ გაგებით ბოლო) ისტორიული ვადა. აქედან მომდინარეობს, მაგალითად, ისეთი სახარებისეული "წინააღმდეგობანი", როგორიცაა ერთდროული წარმოდგენები სასუფეველსა და ეკლესიაზე, როგორც საქორწილო ნადიმსა და საუკუნო სამსჯავროზე (Иоанн Мейендорф, протопр. Жизнь и труды свт. Григория Паламы, СПб, 1997, стр. 431).
"ქრისტე მოვა მამის დიდებაში, ხოლო დიდებაში თავიანთი მამისა, ქრისტეს წმინდებიც გაბრწყინდებიან მზესავით (მათე 13:43) და იქნებიან ნათელნი და იხილავენ ნათელს, მხიარულსა და ყოვლადწმიდას, ერთით ოდენ წმიდა გულით მისაწვდომ სახილველს, რომელიც, ახლა, ზომიერად ეცხადება ვითარცა წინდი მათ, ვინც აღემატა ყოველივე დაწყევლილს უვნებლობით და ყოველივე წმიდას შეურეველი და უნივთო ლოცვით, ხოლო მაშინ აშკარად ღმერთებად შერაცხავს აღდგომის ძეებს (ლუკა 20:36), თანაუკვდავყოფილთ და თანასახელგანთქმულთ იმასთან ერთად, ვინც ჩვენს ბუნებას ანიჭებს საღმრთო დიდებას და ბრწყინვალებას" (Григорий Палама, свт. Триады в защиту священно-безмолствующих, М., 1995, II. 3 66//598) (ქართ.: წმ. გრიგოლ პალამა. ტრიადები საღმრთოდ მდუმარეთა დასაცავად. 2015 წ. II. 3. § 66).
ჩვენ ქრისტიანები, ჩვენი სიცოცხლის ყოველი დღე იმ უკანასკნელ დღესთან კავშირში უნდა აღვიქვათ, რომელშიც უფალი განსჯის მთელ ქვეყნიერებას. ქრისტიანები თავიანთ მოკლე ცხოვრებას ისე გადიან, თითქოსდა ქრისტეს საშინელი სამსჯავროს წინაშე იმყოფებიან და ქრისტეს სამსჯავროს საზომებით ზომავენ საკუთარ თავს, თითოეულ საკუთარ აზრს, გრძნობას, სიტყვას და საქმეს.
ქვეყნიერების მთელი ისტორია დასაწყისიდან დასასრულამდე, ალფადან ომეგამდე - ქრისტეს რწმენის ნიჭია, და ამ რწმენაშია მოცემული არსებობის ჭეშმარიტი აზრის ცოდნაც. ქრისტიანი, გრძნობს რა ამ მარადისობას, ჯერ კიდევ დედამიწაზე ცხოვრობს მარადიული ცხოვრებით, თავისი ამქვეყნიური ცხოვრების ყოველ დღეს, საათსა და წუთს გადის მარადისობისადმი სასოებით. მისი ცხოვრების ყოველი მომენტი - მარადიულის ნატამალია, და მთელი მისი არსებობა ქრისტეს ღმერთკაცობრივ მარადისობასთან არის კავშირში.
"ჩვენ შევიცანით ... სიკვდილის უძლურება მისი ერთადერთი მძლეველის წინაშე, და უკვე სიკვდილი აღარ გვაშინებს, რადგან მკვდრეთით აღმდგარმა ქრისტემ მოგვანიჭა აღდგომის მადლმოსილნი ძალი, რომლის დახმარებითაც ვძლევთ სიკვდილს. ქრისტიანთათვის უკვე აღარ არსებობს არც სიკვდილი, არც გლოვა, არც ჭირვება. ჩვენ ყველანი ცოცხლები ვართ, მარად ცოცხლები ჩვენს უფალ იესუ ქრისტეში. ჩვენი ყველა დღე მიილტვის იმ უდიდესი დღისკენ უფლისა, რომელიც კვლავ მოვა დედამიწაზე, რათა აგვიტაცოს თავისი სიყვარულის სასუფეველში" (Иустин (Попович), архим, Толкование на 1-е послание к Фессалоникийцам св. ап. Павла, М., 2000, 128-130).
პირველდაწყებითი ეკლესიის განმაცხოველებელი სიყვარული ქრისტესადმი ქრისტიანებში იწვევდა მხურვალე მისწრაფებას "გასულიყვნენ ამ ქვეყნიდან და ქრისტესთან ერთად ყოფილიყვნენ" (შეად. ფილ. 1:23), ამასთან, მომავალი ხდებოდა ქრისტიანის განსჯისა და ყურადღების საგანი. თუკი ქრისტიანთა სურვილები გამიზნულია მომავლისკენ, მაშინ მათი აზრებიც იქითკენაა მიმართული, ანუ ესქატოლოგიური საკითხების კვლევისა და გადაწყვეტისკენ. უნდა შევნიშნოთ, რომ ეს არის უმნიშვნელოვანესი ფაქტი.
ამიტომაც ესქატოლოგიური საკითხები, რომლებიც სინოპტიკურ სახარებებში, მოციქულთა ეპისტოლეებსა და წმიდა მამათა თხზულებებშია აღწერილი, წარმოადგენენ არა ცარიელი ცნობისმოყვარეობით გამოწვეულ დაინტერესებას, არამედ, პირიქით, თავისი მნიშვნელობის მქონეა, როგორც სხვა საკითხთა გადაწყვეტის სფეროში, ისევე მთელი ქრისტიანული რელიგიის შეფასების საქმეშიც. მაგალითად, ქრისტიანული სწავლება ჯვარსახოვანი გზის და დედამიწაზე დევნილი და ტანჯული სიკეთის შესახებ თავის აზრს პოულობს და ადამიანებისთვის მისაღები ხდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ქრისტიანული ესქატოლოგია გახსნის გზას ამ სიკეთისთვის, თუ აწმყოში არა, მომავალ საუკუნეში მაინც. წინააღმდეგ შემთხვევაში ბოროტებასთან ბრძოლა და სიკეთის ტანჯვა უმიზნო და უაზრო გახდება (Скорик И., Цит. Соч., ЛДА, 1969, стр. VI).
იესუ ქრისტეს გამომსყიდველობითი საქმე თავის სრულყოფილ მნიშვნელობას იძენს მხოლოდ სამყაროს აღსასრულის ქრისტიანული სწავლების შუქზე. ამიტომაც კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ, რომ ესქატოლოგიური საკითხები არა მარტო ბუნებრივია, არამედ უკიდურესად საჭიროა ქრისტიანულ რელიგიაში.
ესქატოლოგიური დროების განმასხვავებელ თავისებურებას წარმოადგენს ზნეობრივი უწესივრობების უკიდურესი განვითარება, ხოლო უკანასკნელი დღის არსებით შინაარსს წარმოადგენს იესუ ქრისტეს მეორედ მოსვლა, მკვდართა აღდგომა და საყოველთაო სამსჯავრო.
II
ქრისტეს მეორედ მოსვლა მოციქულებს და მოციქულებრივ კაცებს არცთუ შორეული მომავლის საქმედ წარმოედგინათ (Макарий (Оксиюк), митр. Эсхатология свт. Григория Нисского, М.,1999, стр. 11). უკვე დამდგარ "ბოლო ჟამზე" ლაპარაკობენ წმ. ეგნატე ანტიოქიელი (ეფეს. ХI,1), მოციქული ბარნაბა (VI, 13).
მოწმობები იმის რწმენისა, რომ "უფლის დღე" მოახლოვებულია პირველქრისტიანთა ეპოქის საეკლესიო ლიტერატურაში კიდევ უფრო მრავალრიცხოვანია: "ახლოა ჟამი" (გამოცხ. 22:10), - აუწყებს ანგელოზი აპოკალიფსისში მოციქულ იოანეს. "უკვე ახლოვდება დღე მსჯავრისა", - ამბობს ე. წ. კორინთელთა მიმართ კლიმენტის მეორე ეპისტოლეს ავტორი (2 კლიმ. XVI, 3).
ერმის (ჰერმესის) მოწმობით, ქრისტეს ეკლესიის კოშკის მშენებლობა მალე დასრულდება: "და დასრულდა იმ დღეს მშენებლობა, მაგრამ კოშკი ჯერაც არ დასრულებულა; მშენებლობა კვლავ უნდა განახლებულიყო და მხოლოდ მცირე ხნით შეჩერდა" (Кн. 3, подобие 9,V). მოციქულ ჰერმესის მწმობით, ის მანამ არ დასრულდება, "სანამ კოშკის მშენებელი უფალი არ მოვა და გამოცდის ამ ნაგებობას" (იქვე). ამ მშენებარე კოშკში, რომელიც "ძველ ლოდს" ეფუძნება, მივყავართ "ახალ კარს რადგან, ის (ძე ღმრთისა) ბოლო დღეებში გამოჩნდა, გახდა ახალი კარი იმისთვის, რათა ცხონების მოსურნეთ მის მიერ ღმრთის სასუფეველში შესვლა შეძლებოდათ (Кн. 3, под. 3, ХП). მშენებლობა სწორედ იმიტომ შეჩერდა, რათა მათ შეენანათ და კოშკის ნაგებობაში შესულიყვნენ (XIV), მაგრამ მათი სინანული მოულოდნელი უნდა ყოფილიყო, რათა ადგილი დაეკავებინათ კოშკში (IX). "ნუ აყოვნებთ, რათა კოშკის მშენებლობა არ დასრულდეს; რადგან თქვენთვის შეჩერდა მისი მშენებლობის საქმე" (подобие. 10, IV) (Пастырь Ерма // Ранние отцы Церкви: мужи апостольские и апологеты. Антология. Брюссель, 1988. С. 227-252).
მოციქულებრივ კაცთა ესქატოლოგიური სწავლება გამოირჩევა სიმოკლითა და უბრალოებით. ეს უფრო ესქატოლოგიურ ჭეშმარიტებათა ჩამონათვალია, ვიდრე მათი გახსნა, განვითარება და დასაბუთება (Макарий (Оксиюк), митр. Эсхатология свт. Григория Нисского, М.,1999, стр. 19). დეტალურად არ ავითარებს რა ესქატოლოგიის შესახებ სწავლებას, სმირნის ეპისკოპოსი პოლიკარპე სულაც მოციქულთა სულისკვეთებით მოკლედ და მკაცრად გვაფრთხილებს: "ვინც არ აღიარებს ჯვარცმულის მოწმობას, ის ეშმაკისგანაა; და ვინც უფლის სიტყვას საკუთარი ვნებისამებრ განმარტავს და იტყვის, რომ არ არსებობს არც აღდგომა, არც სასამართლო, სატანის პირმშოა" (Поликарп Смирнский, свт. Послание к Филиппийцам. Гл. 7/Писания мужей апостольских. Рига, 1994. С. 324).
ქრისტეს მეორედ მოსვლას, მოციქულებრივ კაცთა სწავლებით, წინ უსწრებს ცნობილი მოვლენები. "დიდაქე" (მოციქულთა სწავლებად ცნობილი ძეგლი) - მოციქულთა შემდგომი პერიოდისა და კანონიკური სამართლის უძველესი ძეგლია, მაგრამ მისთვისაც კი დამახასიათებელია ესქატოლოგიური მიმართულება. მთელი 16-ე თავი გამსჭვალულია უფლის დიდებით მოსვლის მოლოდინით: "იფხიზლეთ თვენი ცხოვრებისათვის. ... რადგან არავინ იცით, როდის მოვა უფალი ჩვენი (მათე 24:42). ... ბოლო დღეებში - "დიდაქეს" ავტორის თქმით, - ცრუწინასწარმეტყველები და გამხრწნელები გამრავლდებიან; შეიცვლებიან ცხვრები მგლებად, სიყვარული კი სიძულვილად გადაიქცევა (მათე 24:11 - 12). განივრცობა ურჯულოება (მათე 24:12) და ერთმანეთს მოიძაგებენ; განდევნიან და გასცემენ ერთურთს (მათე 24:10). სწორედ მაშინ გამოჩნდება ქვეყნისმაცდური, როგორც ძე ღვთისა, და ჰყოფს იგი ნიშნებსა და სასწაულებს (მათე 24:24). მიწაც მის ხელებს მიეცემა. იმგვარ ურჯულოებას აღასრულებს ქვეყნისმაცდური, რაც არ ქმნილა საუკუნიდან" (შდრ. იოველ 2:2).
მიუხედავად იმისა, რომ ქრისტიანებმა იცოდნენ ბოლო ჟამი უმძიმესი იქნებოდა, ისიც უწყოდნენ, რომ "ვინც რწმენით განიმტკიცდება, გამოიხსნება წყევლისაგან" (დიდაქე, XVI), რომელიც დედამიწას დაატყდება ამ დღეებში (Учение двенадцати апостолов/Писания мужей апостольских. Рига, 1994. С. 36-37).
ქრისტეს მეორედ მოსვლა მოციქულებრივ კაცებს, პირველი მოსვლისგან განსხვავებით, დიდებულ მოსვლად წარმოედგინათ. ეპისტოლეს ავტორის თქმით, რომელიც ბარნაბას სახელით არის ცნობილი, იუდეველები ქრისტეს გრძელ წითელ სამოსში შემოსილად იხილავენ და იტყვიან: "განა ეს ის არ არის, რომელიც ოდესღაც დავამცირეთ, გავგმირეთ, დავცინეთ და ჯვარს ვაცვით? ჭეშმარიტად ეს ისაა, რომელმაც მაშინ საკუთარ თავს ღმრთის ძე უწოდა" (Цит. по: Макарий (Оксиюк), митр. Там же. С. 13).
მოციქულებრივი კაცები ნათლად მიუთითებენ მომავალ სამსჯავროზე, როგორც მსოფლიო ისტორიის უეჭველ ფაქტზე და მას უდიდეს პედაგოგიურ და ეთიკურ მნიშვნელობას ანიჭებე. წმ. კლიმენტი რომაელის თქმით, უფალი სამართლიანია თავის მსჯავრში და ჩვენ უნდა დავტოვოთ ცუდი საქმეებისკენ საკუთარი მიდრეკილებანი, რათა მისმა მოწყალებამ დაგვიცვას მომავალ სამსჯავროზე.
რწმენა იმისა, რომ უფლის მოსვლა იქნება დიდებით და დადგება მკვდართა საყოველთაო აღდგომა, ამ პერიოდის საეკლესიო მწერალთათვის საზოგადოა, და ადრექრისტიანულ მსოფლმხედველობას იმედითა და ოპტიმიზმით აღსავსედ წარმოგვიდგენს. ჟამთა აღსასრულის სიახლოვის ცოცხალი რელიგიური განცდა ვფიქრობ იოლად აიხსნება პირველქრისტიანთა სარწმუნოებრივი ცხოვრების უშუალო გამოცდილებით. ისინი ცხოვრობდნენ ღმერთში, სულიწმიდაში, რომელთათვისაც დროითი პერიოდები კარგავენ თავიანთ განგრძობადობას, სადაც მომავალი იხილვება თითქმის აღსრულებულად, ხოლო უკანასკნელი დღე და ქვეყნად ღმერთკაც იესუ ქრისტეს დიდებით მოსვლა უკვე დაწყებულია.
მოციქულებრივ კაცთაგან და აპოლოგეტთაგან ზოგიერთი მისდევდა ქილიასტურ შეხედულებას, და მიიჩნევდა, რომ ქრისტე, როდესაც მეორედ მოვა, აღადგენს გარდაცვლილ წმინდანებს და მათთან ერთად დედამიწაზე იმეფებს 1000 წლის განმავლობაში. ასეთ შეხედულებას იზიარებდნენ: წმ. პაპიას იერაპოლელი, წმ. იუსტინე მარტვილი (ფილოსოფოსი), წმ. ირინეოს ლიონელი და სხვები.
მეორე საუკუნის ქრისტიანი აპოლოგეტები ცდილობდნენ რაც შეიძლება დეტალურად გაეხსნათ ქრისტიანულ ესქატოლოგიურ წარმოდგენათა ყველა მხარე. II ს-ის აპოლოგეტები მიიჩნევდნენ, რომ მკვდართა მომავალი აღდგომა საყოველთაო იქნება, და იცავდნენ რა ამ სწავლებას სხვადასხვა გნოსტიკურ და წარმართულ შეხედულებათა სამხილებლად, ქრისტიანული დოგმატიკის ამ პუნქტს ანიჭებდნენ დიდ ეთიკურ მნიშვნელობას (Макарий (Оксиюк), митр., Цит. Соч., стр. 47).
ცხადია, რომ აღდგომის ფაქტი, რომელსაც მოჰყვება ადამიანის მიერ ამქვეყნიური ცხოვრების შესაბამისი ჯილდო ან დასჯა, ერთ-ერთი ძირითადი მოტივია ქრისტიანულ ცხოვრებაში. მსჯელობენ რა ადამიანთა მომავალ სამსჯავროზე, II ს-ის საეკლესიო მწერლები არ გვაძლევენ მისი დადგომის ზუსტ განსაზღვრებას, თუმცა, მას უშუალოდ ხილული სამყაროს დასასრულსა და ქრისტეს მეორეს მოსვლად უკავშირებენ. ზოგიერთი აპოლოგეტი იზიარებდა დედამიწაზე ქრისტეს ათასწლოვანი მეუფების თეორიას (წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი, ტატიანე და სხვები), რაც გულისხმობდა საშინელი სამსჯავროს "გადაწევას" ათასი წლით, ამ მეუფების პერიოდის შემდგომ (წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი, დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან, 81). მაგრამ, აღიარებდნენ, რომ მეორედ მოსვლის დრო დაფარული საიდუმლოა, რომელიც მხოლოდ ზეციერმა მამამ უწყის (მთ. 24:36; მკ. 13:32).
ხილული სამყაროს დანგრევა, უფრო სწორედ განახლება, მოხდება ცეცხლის სტიქიის მეშვეობით (Иустин Философ, св., 1 Апология, 20., Феофил, свт., К Автолику, кн.2, 38. и др.), რომელიც თანხმიერია წინასწარმეტყველთა და მოციქულთა სიტყვებისა: "ახლანდელ ცასა და მიწას კი ცეცხლისათვის ინახავს იგივე სიტყვა, რათა განკითხვის დღეს მოსრას უღვთონი" (2 პეტ. 3:7).
პირველი ქრისტიანი ფილოსოფოსი და აპოლოგეტი წმ. იუსტინე მოწამე († 168) თავის პირველ აპოლოგიაში წერს: "როდესაც ვამბობთ, რომ ცეცხლში წვა მოხდება, სტოიკოსებს ვემსგავსებით; და როდესაც ვამტკიცებთ, რომ ურჯულო ადამიანთა სულები ისჯებიან და მათ სიკვდილის შემდეგაც აქვთ გრძნობადობა, ხოლო ტანჯვისგან გათავისუფლებული კეთილი ადამიანები ბედნიერად ატარებენ დღეებს, მაშინ კი ჩანს, რომ მგოსანთა და ფილოსოფოსთა მსგავსად ვასწავლით" (Ранние отцы Церкви: мужи апостольские и апологеты. С. 291) (ქართ. გამოცემა: იუსტინე ფილოსოფოსი, 1-ლი აპოლოგია. თბილისი 2022. გამომც. "სულიერი ვენახი". გვ. 20. გვ. 39).
წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი საკმაოდ ხშირად ჩერდება ქრისტეს მეორედ მოსვლაზე და მსჯელობს მასზე, როგორც რაღაც მოსალოდნელზე. მეორედ მოსვლის ადგილზე მსჯელობისას, წმ. იუსტინე საკმაოდ ნათლად ამტკიცებს, რომ მორწმუნეები ქრისტეს მომავალ მოსვლას ელიან იერუსალიმში. "უმეცარნო (იუდეველნო)! თქვენ ვერც კი ხვდებით, თუ რა მტკიცდება წმინდა წერილის ყველა სიტყვით! ის, რომ არსებობს უწყება ქრისტეს ორი მოსვლის თაობაზე: პირველი მოსვლისას ის წარმოჩენილია, როგორც ვნებული, შეურაცხი, უპატიო და ჯვარცმული, მეორედ მოსვლის დროს კი ის დიდებით მოვა ზეციდან. მაშინ განდგომილების კაცი უზენაესზეც კი გოროზ სიტყვებს იტყვის, და გაბედავს, რომ დედამიწაზე ურჯულ9ო საქმეები აკეთოს ჩვენ, ქრისტიანების წინააღმდეგ" (Иустин Философ, св. Разговор с Трифоном иудеем, 110/ Иустин, Философ и мученик, св. Сочинения. М., 1892. С. 308) (ქართ. გამოცემა: წმ. იუსტინე მარტვილის დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან, 110. გამომც. "სულიერი ვენახი". თბილისი. 2019 წ. გვ. 159).
ნაწყვეტებრივი და გაფანტული წინასწარმეტყველებანი "ბოლო ჟამს" განსაკუთრებული მტრის მოსვლასთან დაკავშირებით, რომელიც არის "გველი", "ურჩხული", "მხეცი", და რომელიც მოცემულია ძველაღთქმისეულ (ძირითადად, დანიელის წინასწარმეტყველებაში) და ახალაღთმისეულ წერილებში, II ს-ისთვის უკვე გაერთიანდა და გაფორმდა, როგორც სწავლება ანტიქრისტეს შესახებ. ეს სწავლება გაჩნდა და განვითარდა, როგორც ესქატოლოგიის ძირითადი ნაწილი. იუსტინე ფილოსოფოსი თავის "დიალოგში ტრიფონ იუდეველთან" "უსჯულოების კაცის" მოსვლის შესახებ წერს შემდეგს: "... ამასობაში კი დრო ახლოვდება და ის, ვინც უზენაესზე გმობისა და უშვერი სიტყვების თქმას აპირებს, უკვე კარიბჭის წინ დგას. დანიელის თქმით, ის ვიდრე ჟამამდე, ჟამებამდე და ამის ნახევრამდე იბატონებს" (Иустин Философ, св. Разговор с Трифоном иудеем, 32 / Там же. С. 182) (ქართ. გამოცემა: წმ. იუსტინე მარტვილის დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან, 32. გამომც. "სულიერი ვენახი". თბილისი. 2019 წ. გვ. 54).
ქრისტიანი ფილოსოფოსი და აპოლოგეტი არისტიდე, უკვე მეორე საუკუნეში აძლევს ქრისტიანებს განსაზღვრებას, რომლებიც ისტორიისა და პოსტ ისტორიის გასაყარზე იმყოფებიან: "ქრისტიანთა მოდგმა უფალ იესუ ქრისტესგან მოდის, ... ეძებდნენ რა სიმართლეს, მათ ის იპოვეს, ... იციან ღმერთი, ყოველივეს შემოქმედი, რომლის მიერაც და რომლისგანაც არის ყოველი, მხოლოდშობილ ძესა და წმიდა სულში, ... ელოდებიან აღდგომას მკვდრეთით და მომავალ საუკუნო ცხოვრებას" (Аристид. Апология, 15,1-3). ჩვენ არ უნდა გვაკვირვებდეს ის, რომ ნიკე-კონსტანტინოპოლის კრების ფრაზა "მოველი აღდგომასა მკვდრეთით და ცხოვრებასა მერმისა მის საუკუნისასა" ცნობილია, თანაც სიტყვა სიტყვით, უკვე მეორე საუკუნიდან. ეკლესია თავისი არსებობის დასაბამიდან ცხოვრობდა, როგორც ესქატოლოგიური თემი, რომელშიც იწყებოდა, განახლდებოდა და განიცადებოდა დროთა აღსრულების ჟამი (τῶν ἐσχατων).
II ს-ის აპოლოგეტთა დამსახურებად ქრისტიანულ ანთროპოლოგიაში უნდა ვაღიაროთ მკვდართა საყოველთაო აღდგომის შესახებ სწავლების განმარტება, განსაკუთრებით "აღდგომილ სხეულთა ნამდვილ სხეულებთან იგივეობის შესახებ - თვით ორგანოთა მიხედვითც კი, ოღონდ მათი ფუნქციურობის გამოკლებით" (Макарий (Оксиюк), митр. Цит. Соч., стр. 52).
მიიჩნევენ რა, რომ მკვდართა მომავალი აღდგომა იქნება საყოველთაო, II ს-ის ქრისტიანი აპოლოგეტები მას უდიდეს ეთიკურ მნიშვნელობას ანიჭებენ. როდესაც ასწავლიან, რომ ამჟამინდელი სამყარო განადგურდება ცეცხლით, II ს-ის აპოლოგეტები, დასაშვებად არ მიიჩნევენ მის სრულ განადგურებას. წმ. იუსტინე ფილოსოფოსის თქმით, ახლანდელი სამყარო, შეწყვეტს თავის არსებობას, მაგრამ მიიღებს განახლებულ და საუკეთესო ფორმას.
ქრისტიანული სისტემური ღვთისმეტყველების ფუძემდებელი, წმ. ირინეოს ლიონელი († 202 წ.) რომელიც პრაქტიკულად იმავე ეპოქაში ცხოვრობდა, თავის გაცხოველებულ პოლემიკაში მრავალ გნოსტიკურ სექტებთან, ასევე გადმოსცემს ძველი ეკლესიის ესქატოლოგიურ შეხედულებას.
ყველაზე დეტალურად ამას ის აკეთებს თხზულებაში "მხილება და უარყოფა ცრუდსახელდებული ცოდნისა", რომელიც უფრო მოკლედ ცნობილია სახელწოდებით "მწვალებლობათა წინააღმდეგ".
წმ. ირინეოსის აზრით, იესუ ქრისტე ცაში ყოველივეს აღსრულებამდე იქნება, რაც ღმერთმა წინასწარმეტყველთა მიერ გვაუწყა (შეად. დან. 3:21): "იესუ ქრისტე, რომელიც უნდა მიიღოს ზეცამ, ვიდრე ყველაფერი აღდგებოდეს, რასაც დასაბამითვე ამბობდა ღმერთი თავის წმიდა წინასწარმეტყველთა პირით. (საქმე 3:21). ამის შემდეგ ის კვლავ მოვა დედამიწაზე კაცობრიობისა და საერთოდ მთელი ქვეყნიერების ისტორიის დასამთავრებლად.
რამოდენიმე თავში ლიონელი ეპისკოპოსი გვაძლევს ანტიქრისტეს შესახებ სწავლების ზოგად კონტურებს, ასევე გადმოგვცემს მის ძირითად წყაროებს: დანიელის წინასწარმეტყველების წიგნს, მოციქულ პავლეს მე-2 ეპისტოლეს თესალონიკელთა მიმართ და იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადებას. წმიდა მამამ ასევე მოახდინა წმიდა გადმოცემისა და ეკლესიაში არსებული ზეპირი წინასწარმეტყველებების სისტემატიზება. ახლანდელი სამყაროს დასასრულსა და ქრისტეს მეორედ მოსვლას, წმ. ირინეოსის სწავლებით, წინ უსწრებს მათი აშკარა ნიშნები - მსოფლიო დიდი ჭირვება და ანტიქრისტეს მოსვლა.
მსოფლიო ჭირვება, წმ. ირინეოსის აზრით, აუცილებელია ცხონებადთათვის. მის მიერ ისინი განიწმინდებიან ცოდვათაგან და, ამგვარად, ღირსნი ხდებიან მეფესთან ერთობლივი ტრაპეზისა მისი მიწიერი დიდების სამეფოში. სწორედ ამიტომ ამჟამინდელი სამყაროს დასასრულს იქნება ისედი დიდი ჭირი, რომლის მსგავსი მსოფლიოში არ ყოფილა და უკვე აღარ იქნება. "ამიტომაც, როდესაც დასასრულს ეკლესია უეცრად აყვანილ იქნება აქედან, "იქნებაო", ნათქვამია, "მაშინ დიდი ჭირი, რომლის მსგავსი არ ყოფილა ქვეყნის დასაბამიდან დღემდე, და არც იქნება" (მთ. 24:21). რადგან ეს იქნება მართალთა უკანასკნელი ბრძოლა, რომელშიც ისინი, როგორც გამარჯვებულნი, უკვდავებით დაგვირგვინდებიან" (Ириней Лионский, свт. Против ересей. Кн. 5, гл. XXIX, 1. СПб, 1900. С. 508).
უპირველეს ყოვლისა, ყველა მამა და მოძღვარი, ვინც კი თავის სწავლებაში შეეხო ანტიქრისტეს, ერთხმად აღიარებს მას კონკრეტულ პირად, და სწორედ ადამიანად, როგორც, მაგალითად, წმ. ირინეოს ლიონელი, ტერტულიანე, წმ. იპოლიტე რომაელი, ევსები კესარიელი, წმ. იოანე ოქროპირი, წმ. ამბროსი მედიოლანელი, ნეტ. იერონიმე და ნეტ. თეოდორიტე კვირელი. მათი უმრავლესობა მისდევდა იმ აზრს, რომ ანტიქრისტე გამოვა დანის ტომიდან. ცნობილი დოგმატისტი სილვესტრ მალევანსკი ამას ასეთ განმარტებას აძლევს: "ამ შემთხვევაში ისინი ხელმძღვანელობდნენ იაკობის სიტყვებით დანის შესახებ: "გველი იქნება დანი გზაზე, უნასი - ბილიკზე" (დაბ. 49:17), ასევე იერემიას წინასწარმეტყველებით: "დანიდან ისმის მისი ცხენების ჭიხვინი; მისი მერნების თქარათქურისგან იძვრის დედამიწა; მოდიან, რომ შთანთქან მთელი ქვეყანა, ქალაქები და მათი მკვიდრნი" (იერ. 8:16); ხოლო ყველაზე უმეტესად ხელმძღვანელობდნენ აპოკალიფსისის მეშვიდე თავით, სადაც ჩამოთვლილია ისრაელის ყველა ტომი, რომლებშიც აღმოჩნდებიან ღმრთის რჩეულნი, მაგრამ არაფერია ნათქვამი დანის ტომზე" (Сильвестр (Малеванский), еп. Опыт православного догматического богословия. 2-е изд. Т. 5. Киев, 1897. С. 341).
ჩვენი სამყაროს აღსასრულსა და ქრისტეს მეორედ მოსვლას, წმ. ირინეოსის სწავლებით, წინ უსწრებს ამ მოვლენათა აშკარა ნიშნები - მსოფლიო ჭირი და ანტიქრისტეს მოსვლა (Макарий (Оксиюк), митр. Цит. Соч., стр. 64). მსოფლიო ჭირი, წმ. ირინეოსის აზრით, აუცილებელია ცხონების გზაზე მდგომთათვის. მის მიერ ისინი ცოდვებისგან განიწმინდებიან და ასე გახდებიან ვარგისნი სამეფო ტრაპეზისა მისი დიდების მიწიერ სამეფოში. სწორედ ამიტომაც ჩვენი სამყაროს დასასრულს იქნება ისეთი დიდი ჭირი, რომლის მსგავსი არასოდეს ყოფილა მსოფლიოში და არ იქნება მომავალში (Ириней Лионский, свт. Против Ересей. Кн.5, СПб, 1900, гл. XXIX, 1, стр. 508).
ანტიქრისტესა და მისი საქმიანობის აღწერას წმ. ირინეოსი საკმაოდ დიდ ყურადღებას უთმობს, აღწერს მას როგორც ადამიანს, რომელმაც მიიღო ეშმაკის მთელი ძლიერება, გაამპარტავნდება და შეეცდება საკუთარი თავის გაღმერთებას. ათი აპოკალიფსური მეფე (აპოკ. 17:12-13) მას გადასცემენ ძალასა და ხელისუფლებას, რათა დევნოს ქრისტეს ეკლესია (Ириней Лионский, свт. Цит. Соч., кн. 5, гл. XXVI, 1, стр. 502). მისი სახელი გამოხატული იქნება რიცხვ-მოხაზულობაში (χάραγμα) 666 (აპოკ. 13:16, 18) და მიეცემა ანტიქრისტეს მასში თავმოყრილი მთელი კაცობრივი უკეთურების გამო, რომელსაც ოდესმე ჰქონია ადგილი კაცობრიობის მთელი 6000 წლოვანი არსებობის განმავლობაში (იქვე, თ. 28, 2, стр. 502). საღმრთო იდუმალთმხილველმა ჩვენ არ გაგვიხსნა ანტიქრისტეს ნამდვილი ვინაობა, რადგან ის უღირსია მისი სახელი სულიწმიდის მიერ ყოფილიყო ხსენებული, რადგან "არარსებულის სახელს არ იუწყებიან" (იქვე, თ. XXX, 4, стр. 512).
"ის გააუქმებს კერპებს, რათა შთააგონოს ყველას, რომ ღმერთი სწორედ ის არის, მაგრამ თვითონ აღზევდება როგორც ერთ-ერთი კერპი და საკუთარ თავშივე შემოჰკრებს მრავალგვარ ცდომილებას, რომელიც სხვა კერპებისთვის იყო დამახასიათებელი" (იქვე. წიგნი. 5. თ. XXV, 1). "ამიტომაც მომავალ მხეცში აღდგება (recapitulatio — ბუკვ. "მეთაურობა") ყოველგვარი უკეთურება და მზაკვრება, რათა ღმერთსგანდგომილი ძალა, შეკრებილი და თავმოყრილი მასში, ჩაგდებულ იქნას ცეცხლოვან ტბაში" (იქვე. თ. 29, 2).
ანტიქრისტე დაჯდება ღმრთის იერუსალიმის ტაძარში და თავს გამოაცხადებს ღმერთად. ის მოვა ქრისტე-მესიის სახელით და მას მიიღებენ. ათი აპოკალიპტური მეფე (აპოკ. 17:12-13) გადასცემს მას ძალაუფლებას ქრისტეს ეკლესიის სადევნელად. ეპისკოპოსი სილვესტრი ასე განმარტავს: "უფალიც ეუბნება მისდამი ურწმუნოთ: "მე მოვედი მამაჩემის სახელით, და არ მღებულობთ; სხვა თუ მოვა თავისივე სახელით, მას კი მიიღებთ" (ინ. 5:43), სადაც "სხვაში" მან ანტიქრისტე იგულისხმა, რომელიც უცხოა უფლისთვის; ის იქნება უსამართლო მსაჯული, რომლის შესახებაც უფალმა თქვა, რომ ღმრთის ეშინია და არც კაცთა რცხვენია. მას მიმართა ღმრთისგან განმდგარმა ქვრივმა, - ანუ მიწიერმა იერუსალიმმა, - მტრისგან დასაცავად (ლკ. 18:2-8). ამას გააკეთებს ის თავისი მეფობის დროს: გადაიტანს სამეფოს ამ ქალაქში და დაჯდება ღმრთის ტაძარში, რითაც აცთუნებს მის თაყვანისმცემლებს, ვითომ ქრისტეა" (ანუ იგულისხმება, რომ ის თავს გაასაღებს ჭეშმარიტ მესიად - "აპოკ." რედ.).
მხეცი-ანტიქრისტეს სახელი დაშიფრულია რიცხვ-გამოსახულებით (χάραγμα) ექვსას სამოცდა ექვსი (აპოკ. 13:16, 18) და ჯერ-ჯერობით დაფარულია ორი მიზეზით: პრაქტიკულით და ეთიკურით. პრაქტიკული მხრივ "არანაკლები საშიშროება ემუქრება მათ, ვინც ცრუდ მიისაკუთრებს ანტიქრისტეს სახელის ცოდნას. რადგან თუკი ისინი ივარაუდებენ რაიმე სახელს, ის კი სხვა სახელით მოვა, ადამიანები ადვილად მოტყუვდებიან, ან კიდევ, იფიქრებენ, თითქოსდა ჯერ კიდევ არ მოსულა ის, ვისიც უნდა ეშინოდეთ" (იქვე. თ. 30, 1). ეთიკური თვალსაზრისით საღმრთო იდუმალთმხილველმა არ გაგვიხსნა ანტიქრისტეს ნამდვილი სახელი, "რადგან ის ღირსი არ არის ნაუწყებ იყოს სულიწმიდისგან. რადგან თუკი სულიწმიდა მას ახსენებდა, მაშინ, შესაძლოა, ანტიქრისტეს დიდი ხანი ეცხოვრა, ხოლო ამჟამად, მის შესახებ ითქმის: "იყო და აღარ არის, მაგრამ ამოვა უფსკრულიდან და წარსაწყმედლად წავა" (აპოკ. 17:8), თითქოსდა არც ეარსებოს, სახელიც არ არის ნაუწყები, რადგან არარსებულის სახელს არავინ იუწყება" (იქვე. თ. 30, 4).
ეპ. სილვესტრ მილევანსკისთან აისახა გავრცელებული აზრი იმის შესახებ, რომ ქვეყნიერება სწორედ 6 ათას წელს იარსებებს, შესაქმის ექვსი დღის შესაბამისად, რის შემდეგაც დადგება მშვიდობისა და ნეტარების მეშვიდე დღე - ქრისტეს მიწიერი დიდების სუფევა. მაგრამ მანამდე სამ წელიწად ნახევრის განმავლობაში დედამიწაზე ანტიქრისტე გამეფდება და იერუსალიმის ტაძარში დაამტკიცებს თავის საყდარს. "ხოლო, როდესაც ანტიქრისტე ყველაფერს გააპარტახებს ამ ქვეყანაზე", მაშინ მამის დიდებით უფალი ზეცითგან მოვა ღრუბლებზე, ანტიქრისტეს კი მის თანაშემწეებთან ერთად ცეცხლის ტბაში ჩაყრის, "ხოლო მართალთ მისცემს დროს მეფობისა, ანუ განსვენებისა, კურთხეულ მეშვიდე დღეს" (იქვე. თ. 30, 4).
მიწიერ სამეფოზე მითითებას, რომელშიც განისვენებენ მართალნი, წმ. ირინეოსი პოულობს წმ. წერილში, რომელიც მას, მოცემულ შემთხვევაში, ბუკვალური აზრით ესმის. ეს ყოველივე, წმ. ირინეოსის შეხედულებით, დაადასტურა თვით უფალმა, როდესაც ნეტართ მდაბალნი უწოდა, რადგან "ისინი დაიმკვიდრებენ მიწას" (მთ. 5:5). წმინდანი ამბობს, რომ მაშინ არ იქნება არც ტანჯვა, არც მწუხარება, არც გლოვა, არც ჭირვება, არამედ მხოლოდ უწყვეტი სიხარული უფალში. მაშინ მიწიერი იერუსალიმი ზეციური იერუსალიმის მსგავსად განახლდება. ამ სამეფოს წმინდა მამა განიხილავს არა უხეში მატერიალური ქილიასტური ოცნებების კუთხით, როგორც ეს იუდეველებსა და იუდეო-ქრისტიანებს ახასიათებდათ, არამედ როგორც ღმრთისკენ მართალთა თანდათანობითი აღსვლის ერთ-ერთ ეტაპს. იქნებიან რა უხრწნელნი და ღმრთის ჭვრეტაში, მართალნი ამით შეიძენენ მამა-ღმერთის დიდების აღქმის უნარს (იქვე. თ. 35, 1).
განსაკუთრებული ძალით აღუდგებოდა წინ წმინდანი ადამიანის ხორციელად აღდგომის წინააღმდეგ ამხედრებულ გნოსტიკურ სწავლებებს. აღიარებდა რა მკვდართა აღდგომის სრულ შესაძლებლობას და აუცილებლობასაც კი, წმ. ირინეოსი იმოწმებდა როგორც ძველ, ასევე ახალ აღთქმას, განსაკუთრებით კი ხაზს უსვამდა ევქარისტიის საიდუმლოს მნიშვნელობას, რომელიც ქრისტიანს უხრწნელებისა და უკვდავების ნიჭით მოსავს (იქვე. წიგნი 4, თ. 18, 5).
მთელი მსოფლიოს ბედი, წმინდანის თქმით, პირდაპირ კავშირშია ადამიანთა ზნეობრივ მდგომარეობაზე. ეს ჩანს იქიდან, რომ ქრისტეს მიწიერი მეფობის დროს მსოფლიოს სულ სხვა იერი ექნება, სრულიად განსხვავებული დღევანდელისგან. ქრისტეს მიწიერ სამეფოს ექნება დროებითი ხასიათი. როდესაც ცეცხლით განადგურდება აწინდელი ქვეყნიერების გარეგანი ფორმა, დადგება ახალი ცა და ახალი მიწა. წმ. ირინეოსი ისევე, როგორც სხვა ძველი აპოლოგეტები, მიიჩნევდნენ, რომ ხილული ქვეყანა ცეცხლში დაიწვება, მაგრამ საბოლოოდ კი არ გაქრება, არამედ შეიცვლის არსებობის სახეს. ახალი ცა და ახალი მიწა "ახალი ადამიანის საბინადრო გახდება, რომელიც ყოველთვის ახალზე ისაუბრებს ღმერთთან" (იქვე. წიგნი. 5, თ. 36, 1).
რომის ეპისკოპოსის, წმ. მღვდელმოწამე იპოლიტეს († 236) ტრაქტატი "ქრისტეს და ანტიქრისტეს შესახებ" ყველაზე მნიშვნელოვანი თხზულებაა მთელ პატრისტიკულ ლიტერატურაში ესქატოლოგიურ თემაზე. ავტორი თავის თხზულებას უწოდებს "შემაძრწუნეელ და საშინელებებით სავსე" ისტორიას. წმ. ირინეოსის მსგავსად, რომაელი ეპისკოპოსი ასევე მიიჩნევდა, რომ სამყაროს აღსასრული დადგებოდა მისი შექმნიდან ექვსი ათასი წლის დასრულების შემდეგ. მაგრამ, მას ქილიაზმის მტკიცე მიმდევრად მაინც ვერ ჩავთვლით, რადგან მას არაერთხელ უთქვამს, რომ ღმრთის სამეფო მარადიულია.
წმინდანის სწავლებით, უფლის მეორედ მოსვლა იქნება დიდებით, როდესაც მაცხოვარი "მოვა ძალთა და უამრავ ანგელოზებთან ერთად, როგორც განკაცებული ღმერთი, როგორც ძე ღმრთისა და ძე კაცისა, როგორც ქვეყნიერების ზეციერი მსაჯული ... და ყოველს მიაგებს მათ საქმეთაებრ" (Ипполит Римский, еп. Толкование на пророка Даниила. Гл. IV, 10). და, თუმც, წმ. იპოლიტეს გამოთვლით, ქრისტეს მოსვლამდე უნდა გასულიყო 500 წელის ღმრთის ძის განკაცებიდან, მიუხედავად ამისა, ის მაინც აღნიშნავს, რომ ზუსტი თარიღი ჩვენგან დაფარულია, რათა უდებებას და მცონარებას არ მივეცეთ და არ დავკარგოთ მარადიული ცხოვრება.
მაგრამო, ასწავლის წმინდანი, დაჰფარა რა თავისი მოწაფეებისგან და მიმდევრებისგან საკუთარი მეორედ მოსვლის დღე, უფალმა ამავდროულად მიუთითა იმ ნიშნებზე, რომლითაც ყველას შეუძლია იცნოს მისი მეორედ მოსვლის მოახლოვება. ამგვარ ნიშანთა შორის, წერილის თანახმად (მთ. 24:8-14; მკ. 13:7-10), იქნება სახარების ქადაგება მთელ მსოფლიოში, წინასწარმეტყველთა ენოქისა და ილიას გამოჩენა, ანტიქრისტეს მოსვლა, რომელიც მოჰკლავს ამ წინასწარმეტყველთ იმის გამო, რომ მათ პატივი არ მიაგეს მას. ანტიქრისტეს მეფობის დროდ კი წმ. იპოლიტე დან. 7:27-ზე დაყრდნობით სამწელიწად ნახევრად, ანუ 1260 დღედ საზღვრავს.
ანტიქრისტე შეეცდება ყველაფერში მიჰბაძოს ღმრთის ძეს. "ლომია - ქრისტე, ლომი იქნება ანტიქრისტეც; მეფეა - ქრისტე, მეფე, - თუმც მიწიერი, - იქნება ანტიქრიტეც. მაცხოვარი მოვიდა, როგორც კრავი; მსგავსადვე, კრავად მოაჩვენებს თავს ყველას ეს ანტიქრისტეც, სინამდვილეში კი მგელი იქნება. წინადაიცვითა ქვეყნად განკაცებულმა მაცხოვარმა, მსგავსადვე მოვა ისიც. უფალმა თავისი მოციქულები გააგზავნა მსოფლიოს ხალხებთან, მსგავსადვე დააგზავნის ისიც თავის ცრუწინასწარმეტყველთ. მაცხოვარმა თავისთან შეჰკრიბა დაბნეული ცხვრები, ასევე შეჰკრებს ის გაფანტულ იუდეველ ერსაც.
უფალმა მის მორწმუნეებს მისცა ბეჭედი, მსგავსადვე მისცემს ანტიქრისტეც. უფალი განკცაებულად მოევლინა კაცობრიობას, კაცის სახით მოევლინება ისიც. უფალმა მკვდრეთით აღადგინა თავისი სხეული, როგორც ტაძარი და გამოეცხადა მოწაფეებს; აღადგენს იერუსალიმში ქვის ტაძარს მტარვალიც" (Ипполит Римский, еп. О Христе и антихристе. Гл. VI). მისი სახელის შესახებ რაიმე განსაზღვრულის თქმა შეუძლებელია, ის თვით ანტიქრისტეს მოსვლის დროს გაცხადდება. "საერთოდ შიშით უნდა დავიცვათ წმიდა გულში ღვთის საიდუმლო და რწმენით შევინახოთ ის, რაც ნეტარ წინასწარმეტყველთა მიერ არის ნაუწყები. ეს იმიტომ, რომ წინდაწინ ვიცით რა იმ მოვლენებზე, არ შევცბუნდეთ მათი დადგომის დროს. ხოლო როდესაც მოიწევს განსაზღვრული ჟამი, მაშინ გამოვლინდება ის, ვისზეც ეს არის ნაწინასწარმეტყველევი, და ყველა იცნობს მას მისი სახელით" (იქვე. თ. 50).
პირველად ანტიქრისტე თავს დაესხმება ტიროსსა და სიდონს, ასევე მეზობელ ქვეყნებს, ამის შემდეგ დაეუფლება ეგვიპტეს, ლიბიასა და ეთიოპიას (იქვე. თ. 52; მისივე განმარტება დანიელის წინასწარმეტყველებაზე. თ. IV, მ. 49). "ის მოუწოდებს მთელ იუდეველ ხალხს ყველა ერიდან, რომლებშიც ის არის განთესილი; ის მიისაკუთრებს მათ, როგორც თავის შვილებს; აუწყებს მათ, რომ აღუდგენს ქვეყანას და აღადგენს მათ სამეფოსა და ტაძარს - და ყველაფერ ამას იმ მიზნით გააკეთებს, რათა თაყვანი სცენ მას, როგორც ღმერთს" (Ипполит Римский, еп. О Христе и антихристе. Гл. LIV). ის მიიერთებს ხალხს, რომელიც ყოველთვის ღმრთის მოღალატე იყო, და მისი (ანტიქრისტეს - "აპოკ." რედ.) თხოვნით დაიწყებს წმინდანთა დევნას, როგორც საკუთარი მტრებისას" (იქვე. გვ. 56).
რომაელი მღვდელმთავარი, ისევე, როგორც წმ. ირინეოს ლიონელი ერთნაირად განმარტავენ იგავს უსამართლო მსაჯულსა და ქვრივზე (ლკ. 18:2-8). "უსამართლო მსაჯული, რომელსაც არც ღმრთისა ეშინია და არც კაცისა, უეჭელად ანტიქრისტეა, რომელიც იქნება რა შვილი ეშმაკისა და ჭურჭელი სატანისა, თავისი გამეფების მომენტიდან დაიწყებს მედიდურობას ღმერთის წინაშე, ... რომელიც არის მსაჯული ყოველთა.
ხოლო ქვრივში, რომელიც, როგორც ამბობს, ქალაქში იყო, ის მიანიშნებს იერუსალიმზე, რომელიც მართლაც იწოდება ქვრივად, რომელიც ზეციურმა სიძემაც სრულიად მიატოვა, - იმ ქვრივად, რომელიც მოკვდავ ადამიანთან ეძიებს შურისგებას იმის შემდეგ, რაც უარყოფილ იქნა ქრისტეს მიერ. სწორედ მას უწოდა ქვრივმა თავისი მჩაგვრელი და არა მაცხოვარი (იქვე. თ. 57). ისინი, როგორც კი მოხერხებულ შემთხვევას იხელთებენ, კიდევ მოითხოვენ შურისგებას მოკვდავი ადამიანისგან, აღდგნენ ღმრთის მონათა წინააღმდეგ. ხოლო ის (ანტიქრისტე) გაამპარტავნებული, მათი დახმარებით დაიწყებს წმინდანთა წინააღმდეგ განკარგულებების გაცემას დახოცონ ყველა იმ შემთხვევაში, თუკი ისინი არ ისურვებენ მის (ანტიქრისტეს) მიღებას და თაყვანს არ სცემენ მას როგორც ღმერთს" (იქვე. თ. 58).
დედამიწაზე ქრისტეს მეორედ მოსვლასთან მჭიდრო და ქრონოლოგიურ კავშირშია მკვდართა აღდგომა. ჩვენი გრძნობითი სხეულების მომავალ აღგომაზე, წმ. იპოლიტეს თქმით, ასწავლიდა ჯერ კიდევ ჰერაკლიტე, რომელიც ღმერთს ამ აღდგომის მიზეზად მიიჩნევდა, მაგრამ უფრო მკაფიო და განსაზღვრული სწავლება მოცემულია წმიდა წერილში (დან. 12:2; ეს. 26:19; ინ. 5:25; ეფეს. 5: 14; 1 თეს. 4:13-7; აპოკ. 20:6).
ქრისტიანულ სწავლებას მკვდართა აღდგომის შესახებ წმ. იპოლიტე საკმაოდ დეტალურად აღწერს ცალკე ტრაქტატში (Liber ad versus Graecos), სადაც ის ამბობს, რომ გარდაცვლილ ცოდვილთა სულები ჯოჯოხეთში დარჩებიან დრომდე, როდესაც ღმერთი, რომელიც აღადგენს ყველა ადამიანს, კვლავ შეაერთებს მათ ადრინდელ სხეულებთან. გარდაცვლილ მართალთა სხეულები, წმიდა მამის თქმით, მიიღებენ არა ისეთ სხეულებს, როგორიც ადრე ჰქონდათ, არამედ წმიდას და უხრწნელს, ცოდვილთა სულები კი - სხეულებს, რომლებიც თავისუფალნი არ იქნებიან ტანჯვისა და სნეულებებისგან, და გაუცხოებულნი იქნებიან განდიდებისგან.
დედამიწაზე ღმრთის ძის მეორედ მოსვლის მიზანი არის საყოველთაო სამსჯავრო. ამის გამო წმ. იპოლიტე ქრისტეს ყოველთა მსაჯულს (κριτής πάντων) უწოდებს, რადგან ის არის ზეციერთა, მიწიერთა, ქვესკნელში მყოფთა, ანუ მთელი სამყაროს ზეციური მსაჯული, ციდან გადმოსული მსაჯული მსაჯულთა და მეფე მეფეთა, მსაჯული ყოველთა ცოცხალთა და მკვდართა.
წინასწარმეტყველ დანიელის წიგნის თავის კომენტარებში წმ. იპოლიტე შენიშნავს, რომ ზეციური მსაჯული მკვდართა აღდგომის შემდეგ ღირსეულთ მიანიჭებს მარადიულ სამეფოს (τὀ αἰῶνον βαςιλέον). მოსალოდნელი საყოველთაო სამსჯავრო იქნება ზღვარი ახლანდელ სამყაროსა (თავისი ისტორიით) და მომავალ საუკუნეს შორის, რომელშიც მოველით მთელი ქმნილების საბოლოო სამსჯავროს. კითხვაზე რაღა იქნება მკვდართა აღდგომის შემდეგ, წმ. იპოლიტე ისწრაფვის შენიშნოს, რომ "ამას ნახავენ მხოლოდ ღირსეულნი". მაგრამ ტრაქტატში "ბერძნების წინააღმდე" (Liber ad versus Graecos) ის საკმაოდ დეტალურად აღწერს ცოდვილთა და მართალთა მდგომარეობას სხვა სამყაროში. აწინდელი სამყაროს გადასვლა სხვა მდგომარეობაში, წმ. იპოლიტეს აზრით, იქნება არა მარტო რელიგიურ-ეთიკური სახის, არამედ კოსმიური-ფიზიკური ცვლილებაც. ეს უკანასკნელი, წმ. რომაელი მღვდელმთავრის აზრით, აღესრულება ახლანდელი სამყაროს ცეცხლში დაწვით.
წმ. იპოლიტეს მიერ წმ. წერილიდან დამოწმებული მრავალი ციტატა და მათი განმარტება წარმოადგენს ანტიქრისტეს შესახებ ქრისტიანული სწავლების თეორიულ ბაზას. ყველა მომდევნო საეკლესიო ავტორი ასე თუ ისე მისდევდა უკვე ჩამოყალიბებულ სქემას, რომელიც მოიცავდა შემდეგ ძირითად პუნქტებს:
1. ანტიქრისტე იქნება ებრაელი და დაიბადება მეძავი ქალისგან;2. ის იქნება დანის ტომიდან (იერ. 8:16);3. მას ეყოლება დამხმარე - ცრუწინასწარმეტყველი (აპოკ. 13:11);4. მისი მთავარი მოკავშირეები იქნებიან: ედომი, მოაბი და ამონი (დან. 11:41);5. ის გაბატონდება რომის იმპერიაში (აპოკ. 17:11);6. ის დაამარცხებს სამ მეფეს: ეგვიპტისს, ლიბიისას და ეთიოპიისას (დან. 11:43);7. ებრაელები მას თავიანთ მესიად აღიარებენ (ინ. 5:43);8. ის აღადგენს იერუსალიმის ტაძარს და დაჯდება მასში (2 თესალონიკ. 2:4);9. აღმართავს საკუთარ გამოსახულებას ("ხატს", "კერპს") საყოველთაო თაყვანისცემისთვის (აპოკ. 13:14);10. დაიწყებს ადამიანების დადაღვას, ანუ მისცემს მათ სპეციალურ დაღს (ბეჭედს) - გამოსახულებას შუბლზე ან მარჯვანე ხელზე მხეცის სახელის რიცხვით, რომელიც არის ექვსას სამოცდა ექვსი (აპოკ. 13:16, 18);11. ის განსაკუთრებულ დევნას გამოუცხადებს ქრისტიანთ (დან. 7:25; აპოკ. 13:7);12. მოკლავს იმ დროს ღვთისგან მოვლენილ წინასწარმეტყველთ ენოქსა და ილიას (აპოკ. 11:3-10);13: მისი მმართველობის დრო განსაზღვრული იქნება სამ წელიწად ნახევრით (დან. 7:25; აპოკ. 13:5).14. მას მოკლავს უფალი იესუ ქრისტეს თავის ბაგეთა სულით, როდესაც მეორედ მოვა დიდებითა და ბრწყინვალებით (2 თესალონიკ. 2:8; აპოკ. 19:19-21).
ამგვარად, ჩვენ ვხედავთ, რომ ყველა საეკლესიო მწერალი - გარდა მოციქულებრივი კაცებისა, რომელთა ესქატოლოგია, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მარტივი და უბრალოა, - ისინი ეხებიან ამა თუ იმ ექსატოლოგიურ საკითხებს, უმთავრესად, აპოლოგეტური ან ეთიკური მიზნებით. ამიტომაც, ბუნებრივია, რომ ისინი საკმაო ადგილს უთმობენ მხოლოდ იმ საკითხებს (მაგალითად, მკვდართა საყოველთაო აღდგომას), რომლებიც მათ დროს ეეჭვებოდათ ან უარყოფდნენ წარმართები და მწვალებლები. საქმის ამგვარი ვითარების შემთხვევაში, შეუძლებელია მათში არსებულიყო სრული და სისტემური ესქატოლოგიური შეხედულება.
ალექსანდრიულმა საღვთისმეტყველო სკოლამ, რომელმაც ქრისტიანულ ესქატოლოგიას, ადრინდელთან შედარებით, მისცა ახალი მიმართულება, მოგვცა სრული და მეცნიერულად დამუშავებული ესქატოლოგიური სისტემა (Макарий (Оксиюк), митр. Там же. С. 104). ამ უკანასკნელის გამოჩენა გარკვეულწილად განპირობებული იყო კლიმენტი ალექსანდრიელის ესქატოლოგიური შეხედულებების საფუძველზე.
ალექსანდრიელი პრესვიტერი თავის თხზულებებში დიდ ყურადღებას უთმობს ყოველი კონკრეტული სულის საიქიო ხვედრს. კლიმენტის აზრით, ცეცხლოვანი ჯოჯოხეთური ტანჯვანი, რომლებიც, გარდაცვლილ ცოდვილთა საიქიო სასჯელია, ამასთან წარმოადგენს მათ განწმენდას ცოდვათაგან და გზას ნეტარების მისაღწევად. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მისი აზრით, ოდესღაც შეიძლება დადგეს საყოველთაო აპოკატასტასისი. ასეთი შეხედულების პირობებში კლიმენტი ალექსანდრიელისთვის გარდაცვლილ ცოდვილთათვის ქრისტეს მეორედ მოსვლას და მასთან დაკავშირებულ მსოფლიო მოვლენებს ნაკლები მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა და თითქმის ზედმეტიც უნდა ყოფილიყო. მაგრამ, მოცემულ შემთხვევაში მიჰყვება რა ქრისტიანული გადმოცემის საფუძვლებს, ის ამას არ აკეთებს, თუმცა ყოველ უკანასკნელ მსოფლიო მოვლენას ძალიან ნაკლებ ყურადღებას უთმობს (იქვე. გვ. 117).
როდესაც კლიმენტი ღმრთის ძის მეორედ მოსვლას ეხება, მას "ქრისტეს დღეს" უწოდებს (კლიმენტ ალექსანდრიელი. პედაგოგი. წიგნი 1, VI, 40), რომელიც მას განსაკუთრებულად სასიამოვნოდ წარმოუდგენია. უფალი, პრესვიტერის შეხედულებით, მეორედ თავისი დიდებითა და მხედრობით მოვა. ის ასწავლის მკვდართა მომავალ საყოველთაო და გარდაუვალ აღდგომაზე, რომელსაც მოჰყვება საყოველთაო სამსჯავრო, სადაც მსაჯული იქნება თვით ჩვენი უფალი იესუ ქრისტე.
როდესაც კლიმენტ ალექსანდრიელი თავის თხზულებებში ეხება ქვეყნიერების საბოლოო ხვედრს, ის საკმაოდ მოკლე შენიშვნებით შემოიფარგლება. მისი აზრით, ეს სამყარო ოდესღაც შეწყვეტს არებობას ცეცხლის სტიქიის მეშვეობით, და მაშინ დადგება სხვა სამყარო (იქვე. გვ. 29).
ორიგენე თავის თხზულებებში ბევრ ადგილს უთმობს სულის ხვედრს ადამიანის სიკვდილის შემდგომ. ის გვთავაზობს აპოკატასტასისის თეორიას. მიჰყვება რა სწავლებას გარდაცვლილთა სულების მიერ თანდათანობითი განწმენდისა და ზეციური ნეტარების აღქმის შესახებ სწავლებას, ორიგენემ ნაკლები ყურადღბა დაუთმო მეორედ მოსვლის თემას. მაგრამ ის არ უარყოფს ამ უკანასკნელის აუცილებლობას. უარყოფს რა ქილიაზმს, ორიგენე არ გვაძლევს დედამიწაზე ქრისტეს მეორედ მოსვლის დრო-ჟამის ზუსტ განსაზღვრებას. ის ამ მიმართებით მხოლოდ იმ ნიშნებით შემოიფარგლება, რომლებიც წინ მიუძღვიან ამ მსოფლიო მოვლენას.
მისი აზრით, ღმრთის ძის მეორედ მოსვლის წინ დედამიწაზე არსებობას შეწყვეტს ყველა რელიგია, ქრისტიანულის გარდა (Макарий (Оксиюк), митр. Там же. С. 157). მაშინ ყველა ხალხი, იუდეველთა ჩათვლით, ჭეშმარიტი რწმენისკენ მოექცევა, თუმცა იერუსალიმი და მისი სამეფო არ აღდგება. მიუხედავად ქრისტიანობის ასეთი გავრცელებისა, ალექსანდრიელი კატეხეტის აზრით, ქრისტეს მეორედ მოსვლის წინ დედამიწაზე უამრავი ცოდვილი იქნება (იქვე).
მაშინ სხვადასხვა ფორმითა და განსაკუთრებული ძალით გამოვლინდება ანტიქრისტიანული საწყისი. ორიგენემ იცის, რომ მსოფლიოში არსებობს არა მარტო ქრისტეს სიტყვა, ჭეშმარიტება, სიბრძნე და სათნოება, არამედ ანტიქრისტეს მზაკვარებაც. ანტიქრისტიანულ საწყისს, მისი თქმით, მსოფლიოში მრავალი მატარებელი ჰყავს, თუმცა საკუთრივი აზრით ანტიქრისტე მხოლოდ ერთია, რომელიც ამ წუთისოფლის აღსასრულის წინ მოვა (Ориген. Против Цельса. Кн. VI, гл. LXXIX).
ორიგენეს ესქატოლოგიურ შეხედულებებს საკმაოდ ბევრი მიმდევარი ჰყავდა, უპირატესად ალექსანდრიელთა შორის. მაგრამ, ამ უკანასკნელთა შორისაც ბევრი იყო მოწინააღმდეგეც. მათ რიცხვს ეკუთვნიან, უპირველეს ყოვლისა ალექსანდრიის კათედრის მთავარეპისკოპოსები წმმ. პეტრე და ალექსანდრე. წმ. პეტრე ალექსანდრიელის სწავლების შესახებ შეიძლება ვიმსჯელოთ მისი თხზულებების ფრაგმენტების მიხედვით. ის, ორიგენეს შეხედულების საპირისპიროდ, განსაკუთრებული ძალით აღნიშნავს მომავალ მკვდრეთით აღმდგარ სხეულთა მატერიალურ იგივეობას ამჟამინდელ სხეულებთან, და ამ თავისი შეხედულების დასამტკიცებლად წმ. წერილის სხვადასხვა ადგილები მოჰყავს.
მაგრამ, ორიგენეს ესქატოლოგიური შეხედულებების ყველაზე ცნობილი და ძლიერი მოწინააღმდეგე ადრინდელ ქრისტიანულ მწერლობაში იყო ოლიმპიელი ეპისკოპოსი წმ. მეთოდე († 311 წ.). ეს წმიდა მამა ცდილობდა ორიგენეს უარყოფას მისი ესქატოლოგიური სისტემის ყველა პუნქტში, რომლებშიც ეს უკანასკნელი საეკლესიო გადმოცემისგან გადაიხარა. წმიდა მამა უარყოფს ორიგენეს იდეას სამყაროთა უსასრულო მემკვიდრეობითობის შესახებ (დიალოგი "თავისუფალი ნების შესახებ"), სულთა წინარე არსებობის შესახებ, სწავლებას სხეულზე, როგორც "სულის საპყრობილეზე" ("აღდგომის შესახებ"), სწავლებას იმის შესახებ, რომ თითქოსდა მატერია ღმრთის თანამარადიულია ("შობილის შესახებ"), ასევე ორიგენეს სწავლებას აპოკატასტასისზე (Отцы и учители Церкви III века. Антология. Т. 2, М., 1996. С. 383-384).
წმ. მეთოდე აკრიტიკებდა ორიგენეს აზრს იმის შესახებ, რომ ადამიანის სულისთვის მკვდრეთით აღდგებოდა არა იგივე სხეული, რომელიც მას მიწიერი ცხოვრების დროს ეკუთვნოდა, არამედ მხოლოდ გარკვეულწილად მისი სულიერი სახე, რომელიც ცნობილი ადამიანის ადრინდელ სხეულს ახასიათებდა. გარდაცვლილ მართალთა ნეტარი მდგომარეობის დადგომის დროსთან დაკავშირებით, წმ. მეთოდე მიიჩნევდა, რომ მათთვის, ვინც თავის სიცოცხლეს ჭეშმარიტ ქალწულებაში ატარებდა, ის სიკვდილისთანავე დადგებოდა. ხოლო როდესაც მართალთა მთელ სისრულეზე მსჯელობდა, წმ. მეთოდე გამოდიოდა ქილიასტური შეხედულებებიდან, და მიიჩნევდა მათთვის ნეტარა მხოლოდ მკვდართა საყოველთაო აღდგომის შემდეგ დადგებოდა.
მსოფლიო მოვლენების დასკვნით ეტაპზე წმ. მეთოდე ჩვენამდე მოსულ თხზულებებში შედარებით მცირედ მსჯელობს. გამონაკლისს წარმოადგენს სწავლება მკვდართა საყოველთაო აღდგომის შესახებ, რომელსაც სპეციალური თხზულება ეძღვნება. ქრისტეს მეორედ მოსვლაზე წმ. მეთოდე ლაპარაკობს განმარტებაში იგავისა ათ ქალწულზე. მისი აზრით, ამ იგავში სიძის შეყოვნება - ეს არის დრო ქრისტეს მეორედ მოსვლამდე, ხოლო შუაღამე - ანტიქრისტეს სამეფო (Мефодий Олимпийский, свт. Пир десяти дев. Речь VI, гл IV / Отцы и учители Церкви III века. Антология. Т. 2, М „ 1996. С . 423).
წმ. მეთოდე, როგორც ამის შესახებ შეიძლება ვიმსჯელოთ მისი შემორჩენილი თხზულებებიდან, ერთი მხრივ იზიარებდა წმ. ირინეოს ლიონელის ესქატოლოგიურ შეხედულებებს, მეორე მხრივ კი, - ცდილობდა თავისი ესქატოლოგიური აზრები დაეპირისპირებინა ორიგენეს ესქატოლოგიისთვის, თანაც ამ დროს საკმაოდ იხრებოდა სქოლასტიკური აზროვნებისკენ, თუმცა, ძალიან ზომიერი ფორმით. წმ. მეთოდეს შენარჩუნებულ თხზულებებში არ არსებობს სპეციალური ტრაქტატი მომავალ საყოველთაო სამსჯავროზე. წმინდანი გაკვრით შენიშნავს, რომ ჩვენი სხეულების აღდგომა მოხდება იმ დღეს, როდესაც ჩვენ სამსჯავროზე წარვდგებით (იქვე. სიტყვა IX, თ. III. გვ. 449).
უფრო დეტალურად წმ. მეთოდე განმარტავს სამყაროს საბოლოო ხვედრს. ის მიიჩნევს, რომ აწინდელი ქვენიყიერება ოდესღაც ცეცხლის მიერ შეწყვეტს თავის არსებობას. მაგრამ ოლიმპიელი მღვდელმთავარი დასაშვებად არ მიიჩნევს აზრს, რომ ყველაფერი, რაც კი სამყაროში არსებობს, მაგალითად, დედამიწა, ჰაერი და სხვა სტიქიები ცეცხლის მიერ სრულიად განადგურდებიან. პირიქით, ის ფიქრობდა, რომ ნამდვილი სამყარო დაიწვება მისი განწმენდისა და განახლების მიზნით, და არა საბოლოო განადგურებისა და სრული წარწყმედისათვის (იქვე. სიტყვა VI, თ IV. გვ. 455).
III
ამჯერად, გადავდივართ რა წმ. ბასილი დიდის თხზულებებში ესქატოლოგიურ საკითხთა განხილვაზე, საჭიროა აღვნიშნოთ, რომ ეს წმიდა მამა, თუმც საკმაოდ ხშირად ახსენებს მომავალ ცხოვრებას, მიუხედავად ამისა, ესქატოლოგიურ პრობლემებს გაკვრით ეხება (Макарий (Оксиюк), митр. Там же. С. 223). მაგრამ ის აზრები, რაც წმ. ბასილი დიდთან გვხვდება ესქატოლოგიურ საკითხებთან დაკავშირებით, თავისი ორიგინალურობის გამო ჩვენთვის არცთუ უინტერესო იქნება.
წმ. ბასილი დიდის სწავლებით, ყოველი ადამიანის ბედი ცალკეულად შეერწყმება კაცთა მთელი მოდგმის ბედს, როდესაც აწინდელი სამყაროს არსებობა შეწყდება და დადგება მომავალი საუკუნე, რომელსაც გარკვეული მსგავსება აქვს ამა ქვეყნის პირველ დღესთან. მას მოსემ უწოდა არა "პირველი", არამედ "დღე ერთი", რათა "თავისი სახელწოდებითაც ჰქონოდა ნათესაობა საუკუნესთან", როგორც "ერთადერთსა და რაიმე სხვასთან უზიარებლის" ნიშნის მფლობელს (Василий Великий, свт. Шестоднев / Василий Великий, свт. Творения, ч. I. Св-Троицкая Сергиева Лавра, 1900. С. 36).
მომავალი საუკუნე, რომელსაც წმ. ბასილი დიდი "მერვე დღეს" უწოდებს, იმდენად განსხვავდება აწინდელი ცხოვრებისგენ, როგორც სამყაროს შესაქმის პირველი დღე მომდევნო დღეებისგან, და იწყება "ზეციდან უფლის მოსალოდნელი მოვლინებით" ანუ "მისი გამოცხადების დღეს".
დედამიწაზე ქრისტეს მეორედ მოსვლა, კაპადოკიელი წმინდანის წარმოდგენით, არ იქნება "ადგილობრივი ან ხორციელი". "საჭიროა, - წერს წმიდა მამა, - ველოდოთ მას მამის დიდებით, უეცრად, მთელ სამყაროში" (Василий Великий, свт. О Святом Духе / Василий Великий, свт. Т ворения, ч. V. С. 122). წმიდა მამა ასევე მოწმობს, რომ "წერილი არცთუ იშვიათად ერთნაირად ლაპარაკობს ქრისტეს ხორციელ მოსვლასა და მეორედ მოსვლაზე, ზოგჯერ კი, როგორც ერთ, ასევე მეორე მოვლენაზე განუყოფლად გვაუწყებს" (Василий Великий, свт. Нравственные правила, 68. / Василий Великий, свт. Творения, ч. II. С. 377).
წმ. ბასილი დიდი თავის თხზულებებში არაერთხელ ახსენებს მიცვალებულთა აღდგომასაც. უეჭველია, რომ კაპადოკიელი წმიდა მამა აღიარებდა განსხვავებას მკვდრეთით აღმდგარ სხეულებსა და ახლანდელ სხეულებს შორის. მაგრამ რაში იქნება ეს განსხვავება, შეგვიძლია ვიმსჯელოთ ოდენ მისი მტკიცებულების საფუძველზე, რომ "აღდგომის დროს ჩვენ მივიღებთ ხორცს, რომელიც არც სიკვდილს იქნება დაქვემდებარებული და არც ცოდვას" (Василий Великий, свт. Письма/ Василий Великий, свт. Творения, ч. VII. С. 208), ამიტომაც, მაშინ ჩვენ "უხრწნელი და უკვდავი" სხეულებით შევიმოსებით" (Василий Великий, свт. Письма / Василий Великий, свт. Творения, ч. VI. С. 38).
მომავალ სამსჯავროზე წმ. ბასილი დიდი შედარებით ხშირად მსჯელობს. ეს სამსჯავრო, მისი თქმით, საზოგადოდ საშინელი იქნება მთელი ქმნილებისთვის, მასზე გამოჩნდება "კეთილი და ცუდი, აშკარა და დაფარული, სიტყვები და აზრები - ყველაფერი უეცრად ნათლად გამოჩნდება ყველას, - ანგელოზებისა და ადამიანების გასაგონად" (იქვე. გვ. 112).
საშინელი სამსჯავროს შემდეგ მართალთა და ცოდვილთა ხვედრი, თავისთავად გასაგებია, დიამეტრალურად განსხვავებული იქნება. წმ. ბასილი არ იზიარებს ორიგენეს აზრს იმის შესახებ, რომ ცოდვილთა ტანჯვას ოდესმე ბოლო მოეღება და დადგება საყოველთაო აპოკატასტასისი. საყოველთაო სამსჯავროს შემდეგ ჯოჯოხეთურ ტანჯვაზე როდესაც ლაპარაკობს, წმიდა მამა ამტკიცებს, რომ ეს უკანასკნელი მარადიული იქნება, როგორც ნეტარებანიც. მაგრამ ჯოჯოხეთური ტანჯვა ცოდვილთა შორის ერთნაირად არ გადანაწილდება, არამედ მათი ბოროტმოქმედებებისდა მიხედვით (Василий Великий, свт. Творения, ч. V. С. 291-292).
თავის თხზულებებში წმ. ბასილი დიდი ნაკლებად საუბრობს მსოფლიოს საბოლოო ხვედრზე, მაგრამ შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ ის მომავალში კოსმიურ ცვლილებებს ვარაუდობს. დადგება დრო, ამბობდა წმიდა მამა, როდესაც ყველაფერი ცეცხლით გამოიხურვება (Василий Великий, свт. Шестоднев/ Василий Великий, свт. Творения, ч. I. С. 48), როდესაც აწინდელი სამყარო შეწყვეტს თავის არსებობას, რადგან "ის რამაც აუცილებლობით დროში მიიღო დასაბამიერობა დროის ფარგლებშივე დასრულდება" და შეცვლის თავის ყოფიერებას (Там же. С. 9).
ნათლად წარმოუდგენია რა, რომ უფლის დღეს დადგება "მთელი ქვეყნიერების დასასრული და შეცვლა", წმ. ბასილი დიდი სპეციალურად აქცევს ყურადღებას ახლანდელ დღეებს, და შეგვახსენებს, რომ "თუმც შორსაა მთელი ქვეყნიერების აღსასრულის დღე, ახლოსაა ამქვეყნიდან საკუთარი გასვლის ჟამი, ანუ დასასრული თითოეული ადამიანისა; და ეს დღე მარადის და უწყვეტად უნდა გვქონდეს თვალწინ, რათა დავიცვათ ესაიასთან თქმული: "მოთქვამდეთ, რადგან ახლოვდება უფლის დღე" (ეს. 13:6).
წმ. ბასილი დიდის მსგავსად, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველიც სპეციალურად არ ეხება ესქატოლოგიას. მასთან ჩვენ ვერ ვიპოვით განსაკუთრებულ ექსატოლოგიურ ტრაქტებებს ან განსჯებს. "თუმცა, მისი თხზულებების მრავალ ადგილას გვხვდება ესქატოლოგიური აზრები, რომელთა საფუძველზე შეგვიძლია დავინახოთ, რომ წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის მთელი არსება საიქიო ცხოვრებისადმი რწმენით იყო გამსჭვალული. მხოლოდ ამ უკანასკნელის დაშვებით ხდება გასაგები წმ. გრიგოლის შეხედულება აწინდელ ცხოვრებაზე, როგორც ადამიანთა მოსამზადებელ პერიოდზე მომავალი ცხოვრებისთვის, როდესაც ყველაფერი, რაც კი დედამიწაზე ხდება, თავის ჯეროვან შეფასებას და სამართლიან ჯილდოს მიიღებს" (Макарий (Оксиюк). митр. Там же. С. 238).
როდესაც გავა დრო, რომელიც ღმერთმა გამოჰყო ადამიანთ მიწიერი ცხოვრებისთვის, მაშინ, წმ. გრიგოლის სწავლებით, დედამიწაზე ქრისტე კვლავ მოვა. წმიდანი თავის თხზულებებში სპეციალურად არ ეხება საკითხს, თუ, ქრისტეს მოსვლამდე, როდის და როგორ გამოჩნდება ანტიქრსტე, თუმცა ამ უკანასკნელს ის საზოგადოდ ახსენებს (Там же. С. 247).
წმიდა გრიგოლი თავის სიტყვაში "მშვიდობის შესახებ", ხაზს უსვამს იმ გარემოებას, რომ წმიდა წერილში თვით ღმერთი იწოდება "ჩვენს მშვიდობად" (იხ. ეფეს. 2:14), ხოლო ხილული სამყაროს აღსასრულის ნიშანი იქნება მშვიდობისა და თანხმობის აღება მართალთა შორის: "ხომ არ არის ახლანდელი კვამლი მომავალი ცეცხლის მოსწავება?! ამის შემდეგ ხომ არ მოდის უმალ ანტიქრისტე, რათა ჩვენი დაცემებითა და უძლურებებით ისარგებლოს და საკუთარი მეუფება გაამყაროს?! რადგან, ის თავს ესხმის არა ჯანმრთელთა და სიყვარულით შეკრულთ, არამედ ქრისტიანთა სამეფოს საკუთარ თავშივე დაყოფას და ჩვენი მტკიცე გონების შეკვრას ცდილობს, ... მას სურს განგვაცდევინოს იგივე, რასაც ახლა მტერი ქრისტესგან განიცდის" (Григорий Богослов, свт. Творения. Ч. III. М., 1889. С. 340).
უკანასკნელ საყოველთაო მოვლენას - მკვდართა საზოგადო აღდგომას - წმიდა მამა თავის თხზულებებში არაერთხელ ახსენებს (Макарий (Оксиюк), митр. Там же. С. 248). ის ასწავლიდა, რომ "უკანასკნელი დღე, ღმრთის ბრძანებით, ყველას ერთად შეკრებს დედამიწის სხვადასხვა კუთხიდან, თუნდაც ვინმე ფერფლად ყოფილიყო ქცეული ან ასოებდაკარგული სნეულებათა გამო" (Григорий Богослов, свт. Творения. Ч. V. М., 1889. С. 287). წმ. გრიგოლი დეტალურად არ საუბრობს იმ ვითარებებზე, რომლებიც წინ უძღვიან მკვდართა საყოველთაო აღდგომას, თუმცა ახსენებს "მთავარანგელოზის ხმას" და "უკანასკნელ საყვირს" (Григорий Богослов, свт. Творения. Ч. I. М., 1889. С. 214). "ქრისტე, - ამბობს ის, კვლავ მოვა მამის დიდებითა და ხორციელად". წმ. გრიგოლის თქმით, მას, ვინც არ აღიარებს, რომ ქრისტე დღესაც მის მიერ აღქმული კაცობრივი ბუნებით იმყოფება მამასთან და ამ ბუნებითვე მოვა, - "დე არ ეღირსოს მას მისი მოსვლის დიდება" (Григорий Богослов, свт. Творения. Ч. V. С. 286-287).
წმიდა მამა ასევე არ აღწერს მკვდართა მომავალი აღდგომის თვით პროცესს. ის მოცემულ შემთხვევაში შემოიფარგლება მხოლოდ შენიშვნით, რომ ღმერთი "ერთ წამში მთელ ქმნილებას ერთად შეკრებს" (Там же.Ч. III. С. 225). დასასრულ, წმ. გრიგოლი ყოველგვარი ყურადღების გარეშე ტოვებს საკითხს მომავალი აღმდგარი სხეულების ხარისხთან და თვისებებთან დაკავშირებით.
შედარებით ნაკლებს ლაპარაკობს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი მომავალ სამსჯავროზე, თუმცა მის შესახებ სრულ წარმოდგენას გვაძლევს. არაერთხელ ახსენებს რა თავის თხზულებებში, ამ სამსჯავროს ის საყოველთაოს უწოდებს (Там же. Ч. III. С. 225); ის არის ერთადერთი, საბოლოო, საშინელი და უფრორე სამართლიანი, ვიდრე საშინელი, ანუ, წმინდანის თქმით: "ის იმიტომაც არის საშინელი, რომ სამართლიანია" (Григорий Богослов, свт. Творения. Ч. II. М., 1889. С. 47). წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის გონების მზერას წარმოუდგებოდა შემდეგი სურათი: "მაშინ, - წერს ის, - დაიდგმებიან საყდრები, დაბრძანდება ძველი დღეთა, გაიხსნებიან წიგნები, ჩამოიდინებს ცეცხლოვანი მდინარე და ყველას მზერას წინ დაუდგება ნათელი და გამზადებული სიბნელე" (Там же).
მაგრამ, უეჭველია ისიც, რომ ის ვარაუდობდა "ყოველივე არსებულის განადგურებას" და "უკეთესობისკენ მის შეცვლას" (Там же. Ч. V. С. 287). ის ამტკიცებდა, რომ "ნივთიერება დაიწვება" (Там же.Ч. IV. С. 196) და მოხდება "ზეცისა და მიწის გარდასახვა, სტიქიათა გამონთავისუფლება და მთელი სამყაროს განახლება" (Там же. Ч. I).
ამრიგად, წმიდა მამებისეული დამწერლობის ოქროს საუკუნეში ესქატოლოგიური ჭეშმარიტებების გაშუქებისას ნათლად გამოიკვეთა სამი მიმართულება: ქილიასტური, სპირიტუალისტური და საეკლესიო.
ქილიაზმის მომხრეები, მაგალითად, "დიდაქეს" და მოციქულ ბარნაბას სახელით ცნობილი ეპისტოლეს ავტორები, პაპიას იერაპოლელი, წმ. იუსტინე მარტვილი, წმ. ირინეოს ლიონელი და სხვები, თითქმის უყურადღებოდ ტოვებენ სულთა მდგომარეობას გარდაცვალების შემდეგ ვიდრე აღდგომამდე (მხოლოდ მოწამეებთან დაკავშირებით ამტკიცებდნენ ქილიასტები სრულიად განსაზღვრულად, რომ ისინი უშუალოდ თავიანთი სიკვდილის შემდეგ იმკვიდრებდნენ ნეტარ სასუფეველს), აღიარებდნენ მკვდართა ორ აღდგომას, თანაც მიიჩნევდნენ, რომ მათგან პირველი აღდგომის შემდეგ, რომელშიც მონაწილეობას მხოლოდ მართლები მიიღებენ, დედამიწაზე დამყარდება ათასწლოვანი მეუფება; ხოლო მეორე, საყოველთაო აღდგომის შემდეგ, - საშინელი სამსჯავრო, რომელზეც სამუდამოდ განისაზღვრება ადამიანთა ხვედრი.
სპირიტუალისტური ესქატოლოგიის წარმომადგენლები, როგორებიც იყვნენ, მაგალითად, კლიმენტი ალექსანდრიელი და ორიგენე, ასწავლიდნენ, რომ მკვდარი ცოდვილები ჯოჯოხეთის ცეცხლით თანდათანობით განიწმინდებიან თავიანთი ცოდვებისგან და ნელ-ნელა მიაღწევენ პირვანდელ სიწმიდესა და ნეტარებას. ჯოჯოხეთის სატანჯველებზე ამგვარი შეხედულების თანახმად, ისინი დასაშვებად მიიჩნევდნენ ყოველივე არსებულის აპოკატასტასისს, მათ დაბრუნებას თავდაპირველ მდგომარეობაში და, ამგვარად, ჯოჯოხეთური ტანჯვის მარადიულობას უარყოფდნენ, თანაც მკვდრეთით აღმდგარ სხეულებს რაღაც ნათელმოსილ ეთერულ მასად მიიჩნევდნენ, რომელთაც არც წონა ექნებათ, არც ორგანოები, არც განსაკუთრებული გარეგანი სახე, არამედ მხოლოდ მიემსგავსებიან ადრინდელ სხეულებს (εἶδος) (Макарий (Оксиюк), митр. Там же. С. 248).
საეკლესიო ესქატოლოგია, რა თქმა უნდა, არ შეიწყნარებდა არც ორ აღდგომას და არც ქილიასტთა მიწიერ ათასწლოვან მეუფებას, არც ჯოჯოხეთურ სატანჯველთა გამომსწორებელ ხასიათს და სპირიტუალისტური ესქატოლოგიის წარმომადგენელთა სწავლებას საყოველთაო აპოკატასტასისის შესახებ, არამედ, პირიქით, ამტკიცებდა ჯოჯოხეთის სატანჯველთა მარადიულობას ცოდვილთათვის.
საეკლესიო ესქატოლოგიამ თავისი ასახვა მეტ-ნაკლებად ჰპოვა ქრისტიანული სიძველის პრაქტიკულად ყველა მწერლის ნაშრომში. მაგრამ ყველაზე მეტი სისრულით სწავლება კაცთა მოდგმისა და მთლიანად ქვეყნიერების დასასრულზე წარმოდგენილ იქნა წმ. იოანე ოქროპირის თხზულებებში.
უპირველეს ყოვლისა, წმ. იოანე ოქროპირი დიდ ყურადღებას უთმობს ქრისტეს მეორედ მოსვლას, განსაკუთრებით მის წინა ნიშნებს. წმ. მოციქულ პავლეს სწავლების თანახმად, წმ. იოანე ოქროპირი მიიჩნევს, რომ მეორედ მოსვლის წინ დედამიწაზე გამოჩნდება ცნობილი ადამიანი, რომელსაც ანტიქრისტე ეწოდება, და იქადაგებს ცრუ სწავლებას, აღასრულებს ურჯულო ქმედებებს და ცრუ სასწაულებს, თავს ღმერთად გამოაცხადებს და საღვთო თაყვანისცემასაც მოითხოვს.
ანტიქრისტეს მოქმედებები, წმ. იოანე ოქროპირის წარმოდგენით, ძალადობრივი იქნება. ის მოშურნეობით დაიწყებს თავისი გავლენის გავრცელებას ადამიანებზე, აღმართავს ძლიერ დევნულებას ქრისტიანებზე, მაგრამ მიღებულ იქნება, უპირველეს ყოვლისა, ებრაელთა მიერ, როგორც მეფე და დამპყრობელი, შემდეგ კი - უძლურ ქრისტიანთა და ურწმუნოთა მიერ; ჭეშმარიტი ქრისტიანები კი ამ დროს ზეგარდმო შეწევნას მიიღებენ.
თუკი "ქრისტე - ამბობს წმ. იოანე, - ადამიანებთან მოვიდა სიყვარულით, რათა ყოველივეს ჭეშმარიტი მნიშვნელობა გაეხსნა", ანტიქრისტე პირიქით, "ადამიანთა წარსაწყმედად მოვა, რათა ზიანი მიაყენოს მათ. ... ყოველივეს აღაშფოთებს და არევ-დარევს, როგორც თავისი განკარგულებებით, ასევე იმ შიშის ზარითაც, რომელსაც ადამიანებს დასცემს. ის საშინელი იქნება ყველა მიმართებით - თავისი ძალაუფლებით, სისასტიკით და უსჯულო განკარგულებებით" (Иоанн Златоуст, свт. Творения. Т. X I , кн. 2. СПб , 1900. С . 600); ის "ძალადობრივად მიიტაცებს ყოველივეს, რაც მას არ ეკუთვნის" (Там же. Т. VIII, кн. 1. С. 272). მაგრამ წმიდა მამა, მოციქულ პავლესთან ერთად, მორწმუნეებს მოუწოდებს არ შეშინდნენ, რადგან ანტიქრისტეს "ძალა მხოლოდ წარწყმედილებზე ექნება" (Там же. Т. Х1, кн.2. С. 600).
თესალონიკელთა მიმართ წმ. მოციქულ პავლეს მეორე ეპისტოლეს ცნობილი ადგილის განმარტებაში (იხ. 2 თესალონიკ. 2:3, 4), წმ. იოანე ოქროპირი ასე მსჯელობს: ""განდგომილება" მან (მოციქულმა) თვით ანტიქრისტეს უწოდა, რადგან მრავალს წარწყმედს და განდგომილებამდე მიიყვანს: "აცდუნებს რჩეულთაც, თუკი შეძლებს"" (მთ. 24:24). უწოდებს მას "უსჯულოების კაცსაც", რადგან ათასობით უსჯულოებას ჩაიდენს და სხვებსაც მათი აღსრულებისკენ აღძრავს.
"წარწყმედის ძეს" კი იმიტომ უწოდებს, რომ თვითონაც წარწყმდება. ვინ იქნება იგი? ნუთუ სატანა? არა, - არამედ ერთგვარი კაცი, რომელიც მთელ მის ძალას მიიღებს. "და გამოჩნდება", ამბობს, "კაცი, ყოველივე იმაზე აღზევებული, რაც სახელდებულია ღმერთად თუ სათაყვანებელ არსად" (2 თესალონიკ. 2:4). ის არავის მოუწოდებს კერპთაყვანისცემისკენ, პირიქით, წინააღმდეგიც კი იქნება მისი, უარყოფს ყველა ღმერთს და ჭეშმარიტი ღმრთის ნაცვლად საკუთარი თავის თაყვანისცემას დააწესებს. დაჯდება ღმრთის ტაძარში, - არა იერუსალიმისაში მხოლოდ, არამედ ყველგან ეკლესიებში. "ღმერთად გამოაცხადებს თავს"... ანუ ეცდება თავი ღმერთად წარმოაჩინოს. შეასრულებს დიდ საქმეებს და საკვირველ ნიშებს მოიმოქმედებს" (Там же. Т. XI, кн. 2. С. 592). მაგრამ წმიდა მამა, მოციქულ პავლესთან ერთად, მორწმუნეებს მოუწოდებს არ შეშინდნენ, რაგან ანტიქრისტეს "ხელმწიფება მხოლოდ წარწყმედილებზე ექნება" (Там же. Т. XI, кн. 2. С. 600).
ანტიქრისტეს მოსვლის გარდა, წმ. იოანე ოქროპირი ქრისტეს მეორედ მოსვლის კიდევ სხვა ნიშნებზეც მიუთითებს. ესენია საშინელი და განსაკუთრებული მოვლენები ფიზიკურ სამყაროში, სხვადასხვანაირი უბედურებები და არეულობანი. ამავე კატეგორიის მოვლენებს განაკუთვნებს წმიდა მამა შინაომებს, ურწმუნოებას და ზნეობის ძლიერ გახრწნას მსოფლიოში. "ზოგიერთები, - წერს წმ. იოანე, - ამბობენ, რომ ბუნება, დაბერებული სხეულის მსგავსად, მრავალ სნეულებას რომ განიცდის, გადაღლილი და გამოფიტული, ადამიანებს მრავალ უბედურებას შეამთხვევს. მაგრამ სიბერეს სხეული თავისი უძლურებისა და ბუნების კანონის გამო მიაღწევს, ხოლო სნეულებები და ომები ბუნების დაბერების გამო კი არ ხდება; იმიტომ კი არ მოვლენ სნეულებანი, "შიმშილობა, ჟამიანობა და მიწისძვრანი აქა-იქ", რომ ქმნილებები დაბერდნენ, არამედ იმიტომ, რომ ადამიანთა ნება გაირყვნება" (Там же. Т. VI, кн. 2. С. 575). "მაშინ იქნება დიდი ჭირი, როდესაც მომრავლდებიან მაცდურნი. ... ცრუწინასწარმეტყველნი და ცრუქრისტენი, რომლებიც მრავალს შეაშფოთებენ" (Там же. Т. VII, кн. 2. С. 766).
ქრისტეს მეორედ მოსვლაზე რომ უთითებდა, წმ. იოანე ოქროპირს ამასთანავე შეგნებული ჰქონდა, რომ მოცემული მსოფლიო მოვლენის დრო ზუსტად მხოლოდ ღმერთმა იცის, ჩვენგან კი, ჩვენდა სასარგებლოდ, დაფარულია.
წმიდა მამის განსჯით, განსაკუთრებულად არ უნდა დავეყრდნოთ ქრისტეს მოსვლის წინარე ნიშნებს, რადგან წმ. წერილი არ ამბობს, თითქოსდა ანტიქრისტე "ქრისტეს მოსვლის წინა ნიშანი უნდა გახდეს, არამედ ამტკიცებს, რომ ქრისტე არ მოგვცემს ნიშანს საკუთარ თავზე, არამედ უეცრად და მოულოდნელად მოვა" (Там же. Т. Х1,кн.2. С. 548).
"აღსასრული, - წერს წმ. იოანე ოქროპირი სხვა ადგილას, - უცნობია, ... რათა მუდმივ მზადყოფნაში ვიყოთ. ამიტომაც, უფლის დღე მოვა, "როგორც მპარავი ღამით", არა იმისთვის, რომ მიიტაცოს, არამედ უმეტესად მზრუნველნი გვყოს. ... რადგან არ ვიცით, როდის მოვა სიძე, მის შესახვედრად ყოველთვის მზად უნდა ვიყოთ, რათა, როდესაც მოვა, მღვიძარენი გვპოვოს" (Там же. Т. VI, кн. 2. С. 576).
თუმცა, - განსჯის კონსტანტინოპოლის წმიდა მღვდელმთავარი, - "არავის ბუნებაში არ არის იმდენი ცნობისმოყვარება, სიხარბე და უხილავი ცოდნისადმი ლტოლვა, როგორც ადამიანისაში. ... ჩვენს გონებას ძლიერ სურს შეიტყოს და ჩაწვდეს მრავალს, განსაკუთრებით - სამყაროს აღსასრულს". წმიდა მამა განმარტავს, რომ არანაირი სარგებლობა არ მოაქვს ჩვენთვის იმის ცოდნას, თუ როდის დადგება ეს დღე, რადგან ყოველი ადამიანისთვის უპირველეს ყოვლისა სამყაროს აღსასრული მისი პირადი აღსასრულისთანავე დგება და ისიც კი ჩვენგან დაფარულია. ასე რომ არ იყოს, "ყოველი ადამიანი, ვისაც კი თავისი აღსასრულის ჟამი ეცოდინებოდა, უამრავ დანაშაულს ჩაიდენდა და მხოლოდ იმ დღეს მივიდოდა ნათლისღების ემბაზთან, როდესაც მოახლოვდებოდა ამქვეყნიდან მისი გასვლის დღე" (Там же. Т. XI, кн. 2. С. 546).
მაგრამ ქრისტეს მეორედ მოსვლის დღის არცოდნით, ადამიანს ყოველთვის ახსოვს სიკვდილის ჟამი - თავისი პირადი აპოკალიფსისი. "დედამიწაზე მცხოვრებთაგან მომავალ ცხოვრებაში გადასვლით ვერავინ მიიღებს ცოდვათა მიტევებას, ვერავინ აიცილებს თავიდან სასჯელს ჩადენილი ცოდვებისთვის. არამედ, როგორც აქ ბორკილდადებული დამნაშავეები საპყრობილეებიდან სამსჯავროზე მიჰყავთ, ასევე, ამ ცხოვრებიდან გასვლის შემდეგ, სხვადასხვა ცოდვით შეკრული და დამძიმებული ყველა სული მიყვანილ იქნება საშინელ სამსჯავროზე" (Там же. Т. VII, кн. 1.С. 147). აქ მთლად ნათლად არ ჩანს აქვს თუ არა მხედველობაში წმიდა მამას ე. წ. კერძო სამსჯავრო თუ საზოგადო საშინელ სამსჯავროს გულისხმობს, მაგრამ, ნებისმიერი შემთხვევაში, ფიქრი ორივეზე ღმრთის მაცხოვნებელ შიშთან გვაკავშირებს.
ანტიქრისტეს მოსვლის კიდევ ერთი მნიშვნელოვან ნიშანს, მოციქულ პავლეს სიტყვებზე დაყრდნობით (2 თესალონიკ. 2:6), წმიდა მამა საზოგადოებაში სამოქალაქო ხელისუფლების დაუძლურებასა და საბოლოო შეწყვეტაში ხედავს (Там же. С. 597-598). სწორედ ასე უნდა გავიგოთ მისი მსჯელობა რომის სახელმწიფოს დანგრევასა და რომაული ხელმწიფების შეწყვეტაზე (Макарий (Оксиюк), митр. Указ. соч. С. 615). "როდესაც რომის სახელმწიფოს არსებობა შეწყდება, მაშინ ისიც (ანტიქრისტეც) მოვა. რადგან მანამ, სანამ ამ სახელმწიფოს მიმართ შიში ექნებათ, არავინ დაემორჩილება ანტიქრისტეს; მაგრამ იმის შემდეგ, რაც ის დაინგრევა, გამეფდება უწესივრობა, და ისიც შეეცდება მიიტაცოს ყოველივე - ადამიანური და ღვთაებრივი ძალაუფლებაც" (Иоанн Златоуст, свт. Творения. Т. XI, кн. 2. С. 598).
მოტანილ გამონათქვამებში წმ. მამას მხედველობაში ჰქონდა საზოგადოდ სახელმწიფოებრივი ხელისუფლება, და არა მარტო რომაელთა ბატონობა საკუთრივი აზრით. და ეს მითუმეტეს, რომ ის, როდესაც განმარტავდა პავლე მოციქულის მეორე ეპისტოლეს თესალონიკელთა მიმართ (2 თესალონიკ. 2:6), უთითებდა ნერონზე, როგორც ანტიქრისტეს წინამორბედზე (იქვე).
დედამიწაზე ქრისტეს მეორედ მოსვლა, წმ. იოანე ოქროპირის მიხედვით, უეცრად მოხდება. მაგრამ მანამ ურწმუნოთა სამხილებლად ცაში გამოჩნდება ჯვრის ნიშანი. შემდეგ კი თვით უფალი გამოჩნდება ღრუბლებზე, ყველა ანგელოზისა და წმინდანის თანხლებით. "უპირველეს ყოვლისა, - ამბობს წმ. მამა, - ცაში გამოჩნდნება კაცის ძის ნიშანი, რომელზეც ის იუდეველებმა გააკრეს, ბრწყინვალე, როგორც ელვა, რომელსაც ანგელოზები მოატარებენ" (Там же. Т. X, кн.2.С.944). "ის (მაცხოვარი) მოვა ღრუბლით, იმის მსგავსად, როგორც ამაღლდა ცაში" (Там же. Т. VII,кн. 2. С. 767).
დედამიწაზე ქრისტეს მეორედ მოსვლის ერთდროულად მოხდება მკვდართა საყოველთაო აღდგომა. მიუხედავად იმისა, რომ საყოველთაო აღდგომის დოგმატი მყარად ეფუძნება წმ. წერილის მოწმობებს, წმ. იოანე ოქროპირი, აღდგომის უარმყოფელ მწვალებელთა და წარმართთა სამხილებლად, რაც შეიძლება დეტალურად და საფუძვლიანად ცდილობდა მოცემული ჭეშმარიტების განმარტებას. წმ. იოანე ოქროპირი ამავე დროს ამტკიცებდა, რომ მკვდრეთით აღმდგარი ჩვენი სხეულები ახლანდელისგან განსხვავებულნი იქნებიან. მისი სწავლებით, ისინი მიემსგავსებიან ქრისტე მაცხოვრის მკვდრეთით აღმდგარ სხეულს, რადგან იქნებიან უხრწნელნი, უკვდავნი, დიდებულნი და სულიერნი. მათ არ დასჭირდებათ საჭმელი და სასმელი.
ქრისტეს მეორედ მოსვლის მიზანი იქნება საშინელი სამსჯავროს გამართვა ადამიანებზე, როგორც მკვდრეთით აღმდგარ კაცობრიობაზე, ასევე იმათზეც, ვინც იმ მომენტისთვის ცოცხალი შეხვდება ქრისტეს. "და აჰა, ანგელოზები გლოვის ველზე (ფსალმ. 83:7) შეკრებენ ადამიანებს ქვეყნიერების ოთხივ კუთხიდან", - წერს წმ. იოანე ოქროპირი. - შეირყევა ეს ველი და გამოჩნდება სამსჯავროს საშუალებანი: ცეცხლოვანი მდინარე, აღვსილი დაუძინებელი მატლით, სასტიკი და უმოწყალო ანგელოზები, რომლებიც ყოველი ადამიანის საქმეთ წარმოაჩენენ". ამ სამსჯავროზე, წმ. იოანე ოქროპირის თქმით, მოვლენ ყველანი, ოდესმე მცხოვრები ადამიანები, თანაც დიდი და მცირე მაშინ თანასწორი აღმოჩნდება და "ყოველი ჩვენგანი თავის პასუხს გასცემს ღმერთს საკუთარი ცხოვრებისა და საქმეებისთვის" (Там же. Т. X, кн. 1.С.212).
საყოველთაო სამსჯავროს შედეგი იქნება მართალთა და ცოდვილთა განყოფა. მართალნი თავიანთი კეთილი საქმეებისთვის დაჯილდოვდებიან, და მათთვის დაიწყება "სხვა ცხოვრება, რომელშიც უკვე აღარ იქნება არც სიკვდილი, არც სნეულება, არც სიბერე, არც სიღატაკე, არც ცილისწამება და არც სიცრუე, არ იქნება არანაირი მზაკვარება, ... არც ქორწინება, არც მუცლადღებისა და მშობიარობის ტკივილები, არამედ ეს ყოველივე გაქრება, როგორც ქარის მიერ მოხვეტილი მტვერი, და დადგება ცხოვრების სხვა, ბევრად აღმატებული მდგომარეობა (Там же. Т. V, кн. 1.С. 290). ხოლო ცოდვილნი მოისმენენ მსაჯულის საშინელ განაჩენს: "წადით ჩემგან, წყეულნო, საუკუნო ცეცხლში, რომელიც ეშმაკისა და მისი ანგელოზებისთვისაა გამზადებული" (მთ. 25:41) (Там же.Т. VII, кн.2.С. 795). თუმცა, წმიდა მამა იმასაც აღნიშნავს, რომ საშინელ სატანჯველთა გარდა, მარტოდენ ზეციურ სიკეთეთა მოკლება და ღმრთის მოწყალებისაგან განშორება "გეენაზე უარესი და უსასტიკესი სატანჯველია" (Там же. Кн. 1.С.271). მიუხედავად ამისა, მსოფლიო მოძღვარი ჯოჯოხეთურ სატანჯველთა რეალობაში და მის მარადიულობაში დაბეჯითებით გვარწმუნებს (Там же. С. 13-14).
V მსოფლიო კრებაზე ორიგენიზმის მკაცრი დაგმობის შემდეგ, საღვთისმეტყველო აზრს მიეცა ესქატოლოგიურ ქრისტიანულ ჭეშმარიტებათა გახსნის განსაზღვრული ნორმა. საეკლესიო ესქატოლოგიამ მიიღო უფრო განსაზღვრული სახე და შემდგომ საუკუნეთა ქრისტიანულ დამწერლობაში აპოკატასტასისის თეორიას მიმდევრები უკვე აღარ ჰყავდა (Макарий (Оксиюк), митр. Указ. соч. С. 649).
თუმცა უბრალო ხალხში ყოველთვის პოპულარობით სარგებლობდნენ სხვადასხვა აპოკალიფსისები და საეჭვო წარმომავლობის წინასწარმეტყველებანი, ხშირად აპოკრიფულები და ცრუ ნაწარმოებები (Учение об антихристе в древности и средневековье. СПб, 2000. С. 31), რომლებიც აკმაყოფილებდნენ იმ მწველ ცნობისმოყვარეობას, რომელიც ადამიანის ბუნებას ახასიათებს, რა რომლის შესახებაც მსჯელობდა წმ. იოანე ოქროპირი.
ამასთან დაკავშირებით გვსურს აღვნიშნოთ ის ფაქტი, რომ ეკლესიის წმიდა მამები და მოძღვრები თავიანთ წერილებში ესქატოლოგიურ საკითხებს თითქმის მხოლოდ მართლმადიდებლური სწავლა-მოძღვრებისა და მორწმუნეთა ზნეობრივი დარიგების მიზნით მიმართავდნენ. საეკლესიო დიდასკალები ცდილობდნენ დაეცვათ ქრისტიანები იმგვარი საკითხებისადმი არაჯანსაღი და ზედმეტი ინტერესისგან, რომლებიც საღმრთო განგებულების საფარველით არიან დაფარულნი. ეკლესიის წმიდა მამები ცდილობდნენ ჩაენერგათ მორწმუნეებში საღი, ღვთისმოშიში აზრები და გრძნობები.
გაგრძელება იქნება.
წყარო: Санкт-Петербургская православная духовная академия Архив журнала «Христианское чтение». Архиепископ Константин (Горянов) Эсхатологическое учение в творениях святых отцов и его значение в современном мире. Опубликовано: Христианское чтение. 2005. № 25. С. 33-66.