აპოკალიფსისი > განმარტება
I-VIII საუკუნეების მამათა და სხვა ავტორთა ბიბლიური კომენტარები
იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადების კომენტარების შესავალი
ახალი აღთქმა აღსავსეა მტკიცე რწმენით იმისადმი, რომ იესუ ნაზარეთელი გახლავთ ძველი აღთქმის სასოების განხორციელება. მოციქული პავლე კლასიკურ განმარტებას აძლევს წარმოდგენას, რომ იესუ ქრისტეს მოსვლით და ქრისტიანული თემის დაფუძნების დგება ყოველივეს აღსრულება: "(ძველ აღთქმაში მომხდარი ამბები) სამაგალითოდ აღწერილია ჩვენს დასარიგებლად, რომლებმაც მივაღწიეთ სოფლის აღსასრულს)" (1 კორ. 10:11). იესუ ქრისტესთან და ეკლესიის მნიშვნელობასთან დაკავშირებული ამგვარი რწმენის გამო, ქრისტიანულ აზროვნებას და წმიდა წერილის ინტერპრეტაციას არ შეეძლო განზე დაეტოვებინა ესქატონის (დროთა აღსრულების - რედ.) მნიშვნელობა ქრისტიანთა ცხოვრებისა და რწმენისთვის.
რეალურად, ქრისტიანობა ადრინდელივით არსებობდა საცთურთა, ცოდვათა და დევნულებათა პირობებში, თუმცა გარკვეულწილად საღმრთო განგების საბოლოო სიკეთე განხორციელდა იესუს სიკვდილში, აღდგომასა და ამაღლებაში. ამიტომაც გასაკვირი არ არის, რომ იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადება - ახალი აღთქმის ყველაზე ღია და მთლიანად ესქატოლოგიური ნაწარმოები - ყველაზე ადრეული დროიდან ერთ-ერთი ყველაზე სისტემატურად კითხვადი და გამოყენებადი ახალაღთქმისეული წიგნი გახლდათ.
გამოცხადების ავტორობა და კანონიკურობა
ისბონ ბეკვიტი აღნიშნავდა, რომ "პრაქტიკულად შეუძლებელია ახალი აღთქმის რომელიმე წიგნისთვის იპოვო ავტორთან დაკავშირებული გარეგანი მოწმობების იმდენი რაოდენობა, რომელიც თვით თანამედროვე წყაროებამდე მოდის, როგორც გამოცხადებისთვის" (1).
_______________
1. Isbon Beckwith, The Apocalypse of John (New York: Macmillan, 1919; reprint - Grand Rapids, Mich.: Baker, 1979), 351. ადრეულ ეკლესიაში გამოცხადების აღქმის პრობლემასთან დაკავშირებით, იხ.: Ned В. Stonehouse, The Apocalypse in the Ancient Church: A Study in the History of the New Testament Canon (Goes: Oosterbaan & Le Cointre, 1929); Gerhard Maier, Die Johannesoffenbarung und die Kirche (WUNT 25; Tubingen: J. С. B. Mohr, 1981.
_______________
მართლაც, წიგნის დასაწყისსა და დასასრულში მოცემულია მტკიცება იმისა, რომ ის წარმოადგენს "იოანეს" წინასწარმეტყველებას (გამოცხ. 1:1, 4, 9; 22:8), და თუმც ეს იოანე არასოდეს არის გაიგივებული გამოცხადებაში მოციქულ და მახარობელ იოანესთან, ეს გაიგივება ადრინდელ ეკლესიაში პრაქტიკულად საყოველთაო იყო.
II ს-ის შუაწლებში იუსტინე მოწამე († 165) იოანეს შესახებ წერს, როგორც "ქრისტეს ერთ-ერთ მოციქულზე, რომელიც მისთვის გამოცხადებულის შესაბამისად წინასწარმეტყველებდა" (იუსტინე მოწამე. საუბარი ტრიფონ იუდეველთან. 81). ირინეოს ლიონელი († 202) ვრცლად იყენებს გამოცხადებას და ამ ნაწარმოებს ასევე მიაკუთვნებს "უფლის მოწაფე იოანეს" (Ириней Лионский, Против ересей 4.20.11). ტერტულიანესაც († 240) მყარად სჯერა, რომ მოციქული იოანე იოყ გამოცხადების ავტორი (Тертуллиан, Против Маркиона 3.24), ისევე როგორც იპოლიტე რომაელსაც († 235), რომელიც წერს "ნეტარი იოანეს, მოციქულისა და უფლის მოწაფის შესახებ" (Ипполит Римский, Об антихристе 36). მხედველობაში თუ მივიღებთ გამოცხადების აღქმის ისტორიას აღმოსავლეთში, განსაკუთრებულად ღირს იმ ფაქტის აღნიშვნა, რომ ორიგენე († 254) ხშირად და ყოველგვარი ეჭვის გარეშე მიაწერს გამოცხადებას მოციქულ იოანეს. თავის კომენტარებში იოანეს სახარებისადმი ორიგენე წერს, რომ "მოციქული და მახარობელი - ამჯერად კი დამატებით (სახარებებთან მიმართებაში) წინასწარმეტყველიც აპოკალიფსისის მეშვეობით - მართლიად მეტყველებს... რომ მან იხილა ღმრთის სიტყვა, რომელიც ღია ცაში თეთრ ცხენზე იყო ამხედრებული" (Ориген, Комментарии на Евангелие от Иоанна 2.45. ორიგენე იმოწმებს გამოცხ. 19:13) (იხ. იქვე. 1.84, 2.42, 5.3). ორიგენეს დამოკიდებულებისათვის გამოცხადებისადმი იხ. D. Strathmann, «Origenes und die Johannesoffenbarung», NKZ 34 (1923): 228-36).
ამ მოწმობებისდა მიუხედავად, იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც უარს ამბობდნენ გამოცხადება მიეწერათ მოციქულისთვის. ყურადღების ღირსია ორი მაგალითი. ირინეოსი ახსენებს ადამიანებს, რომლებიც არ აღიარებდნენ იოანეს სახარებას, რადგან მათში მოცემულია დაპირება ნუგეშინისმცემელის შესახებ (Ириней Лионский, Против ересей 3.11.9). ყველაზე სავარაუდოდ, ეს იყო ადამიანთა ჯგუფი, რომლებიც ეპიფანე კვიპროსელმა († 403) თავის პანარიონში "ალოგოსები" უწოდა, მაგრამ ამისი მტკიცება შეუძლებელია სრული განსაზღვრულობით. ეპიფანე წერს ადამიანეგზე, რომლებიც, როგორც ჩანს, ანტიმონტანისტური მოსაწრებებით უარყოფდა იოანეს სახარებას და გამოცხადებას, რადგან ამტკიცებდა, რომ "ეს წიგნები ეკუთვნიან არა იოანეს, არამედ კერინთოსს" (2) და, რომ "ისინი არ არიან ღირსნი გამოყენებულ იქნან ეკლესიაში" (Епифаний Кипрский, Панарион 51.3).
_______________
2. კერინთოსი - I ს-ის მეორე ნახევრის გნოსტიკოსი უარყოფდა იესუს ღვთაებრივ ბუნებას და მიჰვებოდა მოსეს სჯულს - რედ.
_______________
ეპიფანე ასევე ამბობს, რომ ეს ადამიანები გამოცხადებას უარყოფდნენ იმიტომ, რომ მისი სიმბოლიზმი "უხეშია" და "არა დამმოძღვრელი", ამიტომაც ის შეიცავს "შეცდომებს", მაგალითად, წერილი თიატირის ეკლესიას, თუმცა თიატირაში არანაირი ეკლესია არ იყო (იქვე. 51.32, 33). ევსები ლაპარაკობს ერთ რომაელ პრესვიტერზე, ვინმე გაიუსზე (კაიუსი), რომელიც ზეფერინოსის ეპისკოპოსის დროს (198-217) აქტიურად გამოდიოდა მონტანისტების წინააღმდეგ. დიონისე ბარ სალიბი (XII ს.) თავის კომენტარებში გამოცხადებაზე წერს, რომ იპოლიტე ედავებოდა გაიუსს თავის თხზულებაში, რომელსაც ერქვა "თავები გაიუსის წინააღმდეგ" (იხ. John Gwynn, «Hippolytus And His ‘Heads Against Caius», Hermathena 6 (1888): 397-418; 7 (1890): 137-150). გაურკვეველია იყო თუ არა გაიუსი ერთ-ერთი "ალოგოსთაგანი", მაგრამ გამოცხადებას ისიც კერინთოსს მიაწერდა. ევსების მოჰყავს გაიუსის სიტყვები: "კერინთოსსაც გამოცხადების როგორც დიდი მოციქულის მიერ დაწერილთა მეშვეობით მოტყუებით შემოაქვს ჩვენში სასწაულები, როგორც ანგელოზთა მიერ მისთვის ნაჩვენები. იგი ამბობს, რომ აღდგომის შემდეგ ქრისტეს სამეფო იქნება დედამიწაზე და იერუსალიმში ხორციელად მოქალაქენი კვლავ გულისთქმებსა და სიამოვნებებს დაემონებიან. და საღვთო წერილის მტერი მოტყუების სურვილით ამბობს, რომ ქორწინების დღესასწაული ათასი წელი გასტანს" (Евсевий Кесарийский, Церковная история 3.28.2) (ქართულად.: ევსები კესარიელი. საეკლესიო ისტორია. წიგნი III. თ. 28.2. თბილისი 2007. გვ. 119). ევსებისგანვე ვიცით, რომ დიონისე ალექსანდრიელი კითხულობდა გაიუსის "დიალოგს" მონტანისტ პროკლეს წინააღმდეგ (იქვე. 3.28.3-5). თვით გაიუსის შესახებ კი იხ.: Иероним Стридонский, О знаменитых мужах 59.
განმარტებათა ისტორიისთვის უფრო არსებითი გამოდგა დიონისე ალექსანდრიელის არგუმენტი († 265) გამოცხადების აუთენტურობის წინააღმდეგ. ევსების მოჰყავს ვრცელი ნაწყვეტები დიონისეს წიგნიდან "აღთქმათა შესახებ" რომელიც ვინმე ეგვიპტელი ეპისკოპოსის ნეპოსის წინააღმდეგ იყო დაწერილი, რომელიც იცავდა თვალსაზრისს, რომლის თანახმადაც ქრისტეს სამეფო დამყარდება დედამიწაზე (იგულისხმება ქრისტეს 1000 წლოვანი მეუფება დედამიწაზე - "აპოკ." რედ.). გამოცხადების, იოანეს სახარბისა და იოანეს ეპისტოლეების შედარებით, დიონისემ დაასკვნა, რომ იმ დროს, როდესაც ეს უკანასკნელი შრომები ეკუთვნის ერთ ავტორს, კერძოდ, მოციქულ იოანეს, გამოცხადება "ამათგან ძალიან განსხვავებული და უცხოა, არაფრით არის მათთან დაკავშირებული და მახლობელი, და ძლივს აქვს, როგორც იტყვიან, მათთან საზიარო მარცვალი" (Евсевий Кесарийский, Церковная история 7.25.1-27) (ქართ.: ევსები კესარიელი. საეკლესიო ისტორია. წიგნი III. თ. 28.2. თბილისი 2007. გვ. 323).
დიონისე უარყოფს თვალსაზრისს, რომლის თანახმადაც გამოცხადება დაწერილია კერინთოსის მიერ, და, შენიშნავს რა, რომ სახელი "იოანე" მეტად გავრცელებული იყო, უარყოფს იმ მოსაზრებასაც, რომ გამოცხადების ავტორი "იოანე" ყოფილიყო იოანე მარკოზი, რომელიც მოციქულთა საქმეებშია ნახსენები (იხ. საქმე (12:12, 25; 15:37). ამის ნაცვლად ის გამოთქვამს მოსაზრებას, რომ გამოცხადება დაწერილი იყო სხვა იოანეს მიერ, რომელიც ეფესოში ცხოვრობდა, თუმცა ეფესოშივე ცხოვრობდა მოციქული იოანეც (დიონისეს შესახებ იხ. Wolfgang A. Bienert, Dionysius von Alexandrien: Zur Frage des Origenismus im dritten Jahrhundert, PTS 21 (Berlin and New York: Walter de Gruyter, 1978), 193-200; Stonehouse, The Apocalypse, 123-28).
სავარაუდოდ, ორიგენეს სპირიტუალიზურმა ეგზეგეზამ და დიონისე ალექსანდრიელის ანტიქილიასტურმა პოზიციამ სტიმული მისცა აღმოსავლეთის ეკლესიის თავშეკავებულ დამოკიდებულებას გამოცხადებისადმი. მიუხედავად ამისა, წარმოდგენა, რომ გამოცხადება ეკუთვნის მოციქულ იოანეს, საზოგადოდ მისაღები გახდა საყოველთაო საეკლესიო ტრადიციისთვის. ასეთია, მაგალითად, ზოგადი რწმენა იმ კომენტართა ავტორებისა, რომლებიც წარმოდგენილია წინამდებარე წიგნში. ისინი ყველანი ეთანხმებიან აპრინგიუსს, რომ გამოცხადება მიეცა "იოანეს, ყველაზე კურთხეულს მოციქულთა შორის" (Апрингий, Трактат на Откровение 1.1 (CCSL 107:33)).
როგორც თვით გამოცხადებიდან ვიცით, თავიდან ის მიეცა შვიდ ეკლესიას. ეს, უეჭველად, ხელს უწყობდა მის ადრინდელ და ფართო გავრცელებას. მოციქულებრივ მამებში (3) შეუძლებელია რაიმე განსაზღვრულის პოვნა გამოცხადებაზე.
_____________________
3. ადრექრისტიანული ავტორები, რომლებიც მართლმადიდებლურ ტრადიციაში ცნობლნი არიან, როგორც "მოციქულებრივნი კაცნი", ანუ მოციქულთა თანამედროვეები და თანამშრომლები. მათ განეკუთვნებიან მოციქული ბარნაბა, კლიმენტ რომაელი, ეგნატე ანტიოქიელი (ღმერთშემოსილი), პოლიკარპე სმირნელი და პაპიას იერაპოლელი, ასევე "მწყემსის" ავტორი ჰერმესი - რედ.
Раннехристианские авторы, известные в православной традиции как «мужи апостольс¬кие» - то есть современники и сотрудники апостолов. К ним относятся апостол Варнава, Климент Римский, Игнатий Антиохийский (Богоносец), Поликарп Смирнский и Паний Иерапольский, а также авторы анонимных сочинений Дидахи и Пастырь Гермы. - Прим. ред.).
_____________________
მაგრამ უკვე ირინეოს ლიონელი წერს "გამოცხადების ყველაზე საუკეთესო და უძველეს ხელნაწერთა შესახებ (Ириней Лионский, Против ересей 5.30.1), რაც წიგნის უადრესი გავრცელების მოწმობას წარმოადგენს. როგორც მოსალოდნელი იყო, მცირე აზიაში გამოცხადების ადრინდელი გამოყენების მტკიცებულებები ძალზედ ბევრია. მოწმობა, რომელიც მოჰყავს ევსების პაპიას იერაპოლელზე († 120), არ შეიცავს აშკარა მითითებს გამოცხადებაზე, მაგრამ პაპიასის ქილიაზმი შესაძლებლობას გვაძლევს ვივარაუდოთ, რომ ის იცნობდა აპოკალიფსისს (Евсевий Кесарийский, Церковная история 3.39.1-17). აპოკალიფსისის საკუთარ განმარტებაში ანდრია კესარიელი, მართლაც, ახსენებს პაპიასს ირინეოსთან, მეთოდესთან და იპოლიტესთან ერთად, როგორც გამოცხადების ყველაზე უადრეს კომენტატორებს (Андрей Кесарийский, Комментарий на Откровение, Пролог (MTS 1:10)).
პირველი აშკარა მითითება გამოცხადებაზე მოცემულია იუსტინე მოწამის ნაწარმოებში "დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან", სადაც იუსტინე იმოწმებს გამოცხადებას ესაიას წიგნთან დაკავშირებით (ესაია 65:17-25), რათა დაასაბუთოს ახალი იერუსალიმის თავისი ქილიასტური გაგება (ეკლესიის ადრეულ მამათა ესქატოლოგიური რწმენის ამომწურავი მიმოხილვა იხ. წიგნში: Brian Е. Daley, The Hope of the Early Church: A Handbook of Patristic Eschatology (Cambridge: Cambridge University Press, 1991; Peabody, Mass.: Hendrickson, 2003); იუსტინეს შესახებ, იქვე, 20-22).
სავარაუდოდ, იუსტინემ გამოცხადების შესახებ შეიტყო, მცირე აზიაში ყოფნისას. როგორც უკვე ვთქვი, ირინეოსი ხშირად და ბევრჯერ იყენებს გამოცხადებას, განსაკუთრებით მწვალებლობათა წინააღმდეგ დაწერილი ნაშრომის მეხუთე წიგნში, სადაც ვრცლად მიმოიხილავს დედამიწაზე ქრისტეს ათასწლოვანი მეუფების საკითხს (Daley, Hope in the Early Church, 28-32). რადგან შვიდიდან ერთი წერილი მიეგზავნა სარდეს ეკლესიას, შეიძლება თამამად ვივარაუდოთ, რომ მელიტონ სარდელმა († 170) ასევე უწყოდა გამოცხადების შესახებ. ევსები ამბობს, რომ მელიტონი წერდა "ეშმაკისა და იოანეს აპოკალიფსისის შესახებ" (Евсевий Кесарийский, Церковная история 3.26.2).
ჰენრი ბ. სვიტი ვარაუდობდა, რომ ეს იყო არა კომენტარი, არამედ "ტრაქტატი ეშმაკის შესახებ, სადაც განიხილებოდა განსაზღვრული ადგილები აპოკალიფსისიდან" (Н. В. Swete, Commentary on Revelation (London: Macmillan, 1911; reprint ed., Grand Rapids, Mich.: Kregel, 1977), cxcvii-cxcviii). ლიონელ მოწამეთა ეპისტოლეს (177) მცირე აზიასთან კავშირის გათვალისწინებით, უნდა ვახსენოთ, რომ ის გამოცხადებას იმოწმებს ხუთჯერ, ერთხელ - როგორც წმიდა წერილის ნაწილს (Евсевий Кесарийский, Церковная история 5.1.3-5.2.7 (გამოცხადების, როგორც წმიდა წერილის შესახებ, იხ. 5.1.58)). მცირე აზიაში გამოცხადების გამოყენებასთან დაკავშირებით ასევე უნდა ვახსენოთ ანტიმონტანისტური ავტორი აპოლონიუსი, რომელიც, ევსების თანახმად, "იყენებს იოანეს აპოკალიფსისიდან აღებულ მოწმობებს" (იქვე, 5.18.1-14, განსაკუთრებით 14).
სვიტი მიიჩნევდა, რომ გამოცხადების თავდაპირველი ხელნაწერები უფრო დასავლეთში ვრცელდებოდა, ვიდრე აღმოსავლეთში, რადგან, როგორც ჩანს, მხოლოდ "რამოდენიმე ხელნაწერმა შეაღწია ანტიოქიაში, და კიდევ უფრო ნაკლებმად, ან საერთოდ არც ერთმა, ედესსა და ნიზიბიაში" (Swete, Commentary on Revelation, cxvii). ასეა თუ ისე, დასავლელმა ავტორებმა გამოცხადება აღიარეს უფრო ადრე და უეჭველად მას იყენებდნენ კიდეც.
აფრიკაში ტერტულიანე, ისევე როგორც კვიპრიანე († 120), მუდმივად იმოწმებდნენ მას; რომში მას ციტირებდა "მწყემსის" ავტორი (დაახლ. 140 წ.), ასევე იპოლიტე, რომელმაც, სავარაუდოდ, თვითონაც დაწერა მისი განმარტება. გამოცხადება ასევე ნახსენებიან მურატორის კანონში, რომელიც, როგორც ჩანს, ასახავს წმიდა წერილს იმ სახით, რა სახითაც გამოიყენებოდა იგი რომში მესამე საუკუნის დასაწყისს (4).
_________________
4. იხ. B. F. Westcott, A General Survey of the History of the Canon of the New Testament, 6th ed. (London: Macmillan, 1889; reprint ed., Grand Rapids, Mich.: Baker, 1980), 211-20,521-38. გარდა ამისა, ასევე იხ.: Geoffrey Mark Hahneman, The Muratorian Fragment and the Development of the Canon (Oxford: Clarendon Press, 1992), რომელიც დაბეთიჯებით ამტკიცებს, რომ "მურატორის კანონი - არ არის მეორე საუკუნის მიწურულის დასავლური დოკუმენტი, არამედ მეოთხე საუკუნის მიწურულის აღმოსავლური ხელნაწერი, რომელიც, სავარაუდოდ, მომდინარეობს დასავლეთ სირიიდან ან პალესტინიდან" (217)).
_________________
უეჭველად, გამოცხადების კანონიკურობა დასავლურ ქრისტიანობაში ნამდვილად არასოდეს დაყენებულა ეჭვქვეშ. ამიტომაც გასაკვირი არ არის, რომ ის ჩართულია წმიდა წერილის კანონიკურ წიგნთა სიაში, რომლებიც მოხსენიებულია კართაგენის მესამე კრების (397) მიერ (Westcott, History of the Canon, 439-41, 541-42). ამასთანავე, დასავლეთი, გამოცხადებას განმარტავდნენ მუდმივად, რაც ასახულია ვიქტორინეს († 304), შემდეგ ტიკონიუსის (ტიხონიუსის) († 390), პრიმაზიუსის († 560), აპრინგიუსის (VI ს.), კესარიუს არლელის († 524), ბედა პატივდებულის († 735), ამბროსიუს აუტპერტუსის (Ambrosius Autpertus, Antbertus, Ansbertus) († 724), ბეატუს ლიბანელის († 800), ალკუინის († 804), და ჰაიმო ოქსერელის († 855) კომენტარებში (სასარგებლო მიმოხილვა იხ. სტატიაში: Е. Ann Matter, «The Apocalypse in Early Medieval Exegesis», in The Apocalypse in the Middle Ages, ed. Richard K. Emmerson and Bernard McGinn (Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1992), 38-50).
მართალია გამოცხადებამ ყველაზე მეტი მოწონება ჰპოვა დასავლეთში, მისი სასარგებლო მოწმობების სინაკლებე არც აღმოსავლეთში იყო. ევსები კესარიელის თანახმად, თეოფილე ანტიოქიელმა († 180), დაწერა ტრაქტატი გნოსტიკოს ჰერმოგენეს წინააღმდეგ, "რომელშიც იოანეს გამოცხადებიდან იყენებს მოწმობებს" (Евсевий Кесарийский, Церковная история 4.24.1). კლიმენტ ალექსანდრიელი († 216) და ორიგენე, თავიანთი ალეგორიული განმარტებების მიუხედავად, ხშირად იყენებდნენ გამოცხადების სახეებსა და ტერმინოლოგიას. მაგრამ მეოთხე საუკუნეში სწორედ აღმოსავლეთში აწყდება გამოცხადება ბარიერს. კირილე იერუსალიმელმა († დაახლ. 386) თავის ჰომილიებში გამოცხადება არ მოათავსა წმიდა წერილის მისეულ კანონიკურ სიაში. ის ასევე არ არის მოხსენიებული გრიგოლ ნაზიანზელის სიებში, მოციქულთა განწესებებსა და სირიულ პეშიტოში. გარდა ამისა, თევდორე მომფსვესტელს († 428), იოანე ოქროპირს († 407) და თეოდორიტე კვირელს († დაახლ. 460), როგორც ჩანს, არასოდეს დაუმოწმებიათ გამოცხადება (მეათე საუკუნის ენციკლოპედიის, სუდასის ((ბერძნ. Σοῦδα, Σουΐδας)), ლექსიკოგრაფი ამტკიცებს, რომ ოქროპირი "აღიარებდა იოანეს სამივე ეპისტოლეს და აპოკალიფსისს" (Westcott, The History of the Canon, 442 n. 3)).
ევსები კესარიელის და ამფილოქე იკონიელის († 396) კომენტარები ასევე ასახავენ დავებს გამოცხადების გარშემო (Westcott, The History of the Canon, 445-46). მაგრამ, ის არსებობს წმიდა წერილის ეპიფანე კვიპროსელისა და ათანასე ალექსანდრიელისეულ სიებში († 373) (5), რომლებიც თავიანთ ნაწარმოებებში, ბასილი კესარიელთან († 379) და კირილე ალექსანდრიელთან († 444) თავიანთ თხზულებებში გამოცხადებასაც იყენებენ.
_________________
5. იხ. განსაკუთრებით Hahneman, The Muratorian Fragment, 132-182, esp. 134-35. ლაოდიკიის სინოდის (დაახლ. 360) სადავო კანონზე, რომელიც სიაში არ მოიცავს აპოკალიფსისს, იხ. Hahneman, 157; Westcott, The History of the Canon, 431-39).
_________________
გამოცხადება, როგორც ჩანს, აღიარებული იყო მეხუთე-მეექვსე მსოფლიო კრების მიერაც 692 წელს, მისი ხანგრძლივი პერიფერიული გამოყენება აღმოსავლეთში ცხადი ხდება იმ ფაქტიდან, რომ არც ეკუმენიოსის (VI ს.) და არც ანდრია კესარიელის († დაახლ. 614) განმარტებებამდე, ასევე არც არეთას († 932-მდე) კომენტარების შემდეგ, რომელიც მნიშვნელოვანწილად იყო დამოკიდებული ანდრია კესარიელის განმარტებებზე, აღმოსავლეთში გამოცხადების რაიმე მნიშვნელოვანი კომენტარი არ გამოჩენილა. მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ეს წიგნი დღემდე არ გამოიყენება ლიტურგიკულ მსახურებაში.
წყარო: Библейские комментарии отцов Церкви и других авторов I-VIII веков. Новый Завет. Том XII: Книга Откровения Иоанна Богослова / Пер. с англ., греч., лат. и сир. Под редакцией Вильяма С. Вайнриха / Русское издание под редакцией Д. А. Федчука. - Тверь: Герменевтика, 2009.