იდუმალი სამყარო - იდუმალების სფერო 2

გრიგოლ დიაჩენკო

იდუმალების სფერო

მასალები ცდისეული ფსიქოლოგიისა და ქრისტეანობის საბუნებისმეტყველო-სამეცნიერო აპოლოგიისთვის

ნაშრომი "იდუმალების სფერო" (ორიგინალში: Из области таинственного) ეკუთვნის ცნობილ მართლმადიდებელ მქადაგებელს, მწერალს, მეცნიერსა და პუბლიცისტს. არსებითად ეს არის ფუნდამენტური აპოლოგეტური ნაშრომი.

წიგნის შინაარსი მოცავს ყოველგვარი საიდუმლო შემთხვევისა და მოვლენის საიდუმლო ჩამონათვალს, რომლებიც აღებულია ცნობილი და გავლენიანი ისტორიული მოღვაწეების (იულიუს კეისარი, ნაპოლეონ I და ჟოზეფინა, ჰენრიხ IV, კარლოს XI, პავლე I, ეკატერინე II, ა. ს. პუშკინი და სხვა), ასევე ჩვეულებრივი ადამიანების (კერძო პირების) ცხოვრებიდან. ავტორის მიერ გამოყენებული მაგალითების უმეტესობა აღებულია ბეჭდვითი (სამეცნიერო, ისტორიული, პუბლიცისტური) გამოცემებიდან და აღჭურვილია შესაბამისი საინფორმაციო წყაროებით.

მიცვალებულთა გამოცხადებანი, სხეულის ფუნქციონირება თავის მოჭრის შემდეგ, მიცვალებულთა აღდგომა, სმენა და დანახვა შორ მანძილზე (შორსმხედველობა), აზრების კითხვა, სპირიტიზმი, ჰალუცინაციები და იულზიები, ჰიპნოტიზმი, სიკვდილის მოახლოების ნიშნები, წინასწარმეტყველური სიზმრები, ცნობიერების გაორება სიზმარში, შეხვედრა მოჩვენებებთან - აი ზოგიერთი თემა, რომელსაც ეხება წინამდებარე წიგნი. ყველა შემთხვევა გადანაწილებულია განყოფილებების მიხედვით - მკაცრად სისტემატური თანმიმდევრობით. განყოფილებაში ასევე ჩართულია საჭირო შენიშვნები და დასკვნები. დამოწმებული ფაქტების უმეტესობა მატერიალიზმის საშუალებებით მათი განმარტების შეუძლებლობას ადასტურებს.

საკუთრივ, სწორედ ამას მიეძღვნა ამ წიგნის ერთ-ერთი უმთავრესი ამოცანა. ამგვარად ავტორი მკითხველს არწმუნებს (მისი წიგნი კი ფართო აუდიტორიისთვის არის განკუთვნილი), რომ როგორც ადამიანის ბუნებაში, ასევე მის სიცოცხლეში, მის გარემომცველ სამყაროში არსებობენ იდუმალი, სულიერი არსებები და მოვლენები. განსაკუთრებული აქცენტი კეთდება სულის სუბსტანციური არსებობის მტკიცებულებაზე. ამ მიმართებით ავტორი უარყოფს ფილოსოფოს-ათეისტთა აზრს და პოლემიკაში შედის ფიზიოლოგებთანაც. ოსტატურად და გონებამახვილურად არის გამოყენებული ისტორიული ილუსტრაციები; გონივრულად არის შედგენილი ლოგიკური დასკვნები, რაც დამაჯერებლად ადასტურებს: ადამიანის სული არ არის მოლეკულარულ-უჯრედოვანი ორგანიზმის პროდუქტი, ეს არ არის ნივთიერი სხეულის ფუნქციონირების შედეგი.

აზროვნება, ნება, მეხსიერება, პიროვნების სხვა მახასიათებლები, რომელსაც ვამჩნევთ ადამიანის გონებრივ და თავისუფალ მოღვაწეობაში, სწორედ სულის არსებობით არის განპირობებული. ადამიანის ფსიქიური ცხოვრების საფუძველი არის სული, და არა ტვინი, - დეკლარირებს წიგნში მისი ავტორი. თავის მხრივ ტვინი არის გონიერი სულის ოდენ იარაღი, აზრის იარაღი, მაგრამ არავითარ შემთხვევაში წყარო ან აზროვნების წარმომშობი.აქცევს რა ყურადღებას სულის ბუნებასა და თვისებებს, იყენებს რა "იმქვეყნიური საიქიო ცხოვრების" მოვლენათა ნიმუშებს, დეკანოზი გ. დიაჩენკო თავისი შემოქმედებით ერთადერთი სწორი დასკვნისთვის განგვაწყობს: სულის სიცოცხლე ფიზიკური სიკვდილის შემდეგაც გრძელდება; მეტიც, ის არ შემოიზღუდება ამ სწავლებით და უთითებს პირდაპირ დამოკიდებულებაზე გარდაცვლილის სულის ხვედრსა და მის მიერ ამქვეყნად გატარებულ ცხოვრებას შორის. იმოწმებს რა წმიდა წერილსა და ეკლესიის გადმოცემას, ავტორი ადასტურებს მიცვალებულთა აღდგომის შესაძლებლობას, საყოველთაო აღდგომისა და მომავალი საშინელი სამსჯავროს გარდაუვალობას.

სამყაროში, მატერიალისტური იდეოლოგიის მიერ აღიარებულ ძალთა გარდა, მოქმედებენ სხვა, სულიერი და რაციონალური აზროვნების არსენალითაც კი აუხსნელი ძალები. ისინი ზებუნებრივად ვლინდებიან და გააჩნიათ ზებუნებრივი ხასიათი. მატერიალისტები მათი გარემომცველი სინამდვილისადმი უფრო დაკვირვებულები რომ ყოფილიყვნენ და ნაკლებად თვალდახუჭულები თავიანთ მსოფლმხედველობრივ წანამძღვრებში, აუცილებლად შენიშნავდნენ ამ მძლავრი ძალების არსებობას. მოცემული შეხედულების სასარგებლოდ მოძღვარს მოჰყავს იმდენი მოწმობა, რომ უბრალოდ მათი აღება და უარყოფა შეუძლებელი იქნება მკითხველისთვის.

ღმერთის არსებობის საუკეთესო მტკიცებულებად ის მიიჩნევს ღმრთის მყოფობის ქმედით და ცოცხალ შეგრძნებას. მაგრამ, - ირწმუნება იგი, - ეს ხდება მაშინ, როდესაც ადამიანი ეწევა სათნო, ღმრთისმოსაწონ ცხოვრებას. სათნოება ხელს უწყობს უზენაეს არსთან დაახლოვებას. სრულყოფილი ცხოვრება შეუძლებელია ღმრთისადმი რწმენის გარეშე. ყოველი ადამიანი, მისი საქმიანობისდა მიუხედავად, ფლობს "რელიგიურ გრძნობას". ავტორი მას "ღმრთის შეგრძნებას" უწოდებს. ამ ღრმა გრძნობასთან არის დაკავშირებული ადამიანისთვის თანდაყოლილი იდეა ყოვლისშემძლე, ყოვლადსრულყოფილი და ყოვლისმომცველი "პიროვნების" შესახებ. ეს "პიროვნება" არის ღმერთი (ერთი ღმერთი სამ იპოსტასში: მამა, ძე და სულიწმიდა).

რელიგიური გრძნობა, - დარწმუნებულია აპოლოგეტი, - შეუძლებელია გაგებულ იქნას როგორც ბუნებრივი ევოლუციის შედეგი. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ის არ წარმოადგენს ფანტაზიის ევოლუციონირებისა და იდუმალებისადმი შიშის ნაყოფს; ის არ არის ჩვენი სამყაროს ობიექტების გაღმერთების კანონზომიერი შედეგი (როგორც ამას ფიქრობს ზოგიერთი რაციონალისტი). ის ადამიანებს ბუნებრივად ახასიათებთ: "ბუნებითგან".

წიგნი დაწერილია ადვილად გასაგები ენით და გააჩნია ძალიან წარმტაცი თხზულების ხასიათი.

აი რას უნდა მივაქციოთ განსაკუთრებული ყურადღება: როდესაც განიხილავს შემთხვევებს "იდუმალების სფეროდან" და აჩვენებს მატერიალიზმის პოზიციიდან მათი განმარტების შეუძლებლობას, ავტორი ამავდროულად არ ცდილობს დეტალურად განმარტოს ისინი მართლმადიდებელი ქრისტიანის თვალსაზრისით. უმეტესწილად ის მხოლოდ ხაზს უსვამს, რომ მსგავსი შემთხვევები ყოფილა და, რომ ყოველივე ამის უკან დგანან სულიერი ძალები. ღვთისმეტყველებაზე დაფუძნებით, ნაწარმოებში მოცემული ზოგიერთი შემთხვევა შეიძლება განვაკუთვნოთ უზენაესი განგებულების გამოვლინებას, ხოლო სხვა ნაწილი - ბოროტ, დემონურ სულთა მოქმედების გამოვლინებას. ზოგიერთი მაგალითი ჯეროვანია დავუკავშიროთ ადამიანის ფსიქიკის განსაკუთრებულ მდგომარეობას. რაღაც შემთხვევები შეიძლება განიმარტოს თანამედროვე საბუნებისმეტყველო ცოდნის საფუძველზეც. დასასრულ, რაღაც, ალბათ, შეიძლება ეჭვქვეშ დავაყენოთ.

ალექსეი მიხეილის ძე ლეონოვი. სანკტ-პეტერბურგის რელიგიათმცოდნეობისა და საეკლესიო ხელვონების მართლმადიდებლური ინსტიტუტის დოგმატური ღვთისმეტყველების მასწავლებელი.

შინაარსი

ყველაზე გავრცელებული ტერმინები, რომლებიც გვხვდება წიგნში "იდუმალების სფერო"

შთაგონება - თავისი ეტიმოლოგიით ეს სიტყვა პირდაპირ აღნიშნავს სხვა პირზე ზემოქმედებას იმ მიზნით, რათა შთააგონოს მას რაიმე იდეა მისი დეტალური გადმოცემის ან განმარტების გარეშე, ან კიდევ აიძულოს იგი ჩაიდინოს რაიმე ქმედება. ამბობენ, რომ ესა თუ ის პირი იმყოფება შთაგონების ქვეშ, როდესაც მას არ ძალუძს წინააღმდეგობა გაუწიოს შთაგონებულ იდეას, ან არ შეუძლია არ განახორციელოს შთაგონებული ქმედება. ხდება თვითშთაგონებაც, როდესაც სუბიექტი შეუგნებლად ზემოქმედებს საკუთარ თავზე. აზრობრივ შთაგონებას უწოდებენ იმგვარ მოქმედებას, როდესაც შთამაგონებელი პირი საკუთარ აზრებსა და სურვილებს არ გამოხატავს სიტყვით და არც სხვა რაიმე ნიშნით, რომელიც ნორმალურ მდგომარეობაში ჩვენი გრძნობებისა და უნარებისთვის არის მისაწვდომი.

ჰალუცინაცია - გრძნობების მოტყუება. ამ სიტყვაში გულისხმობენ ხილვებს ან მოვლენებს, რომლებიც მხოლოდ წარმოსახვაში არსებობენ. ადამიანი ხედავს ისეთ რაღაცას ან ესმის ისეთი ხმები, რომელიც რეალურად არ არსებობს, მაშინ როდესაც ილუზია გრძნობების ისეთ მოტყუებას გულისხმობს, რომელიც არის არა სუფთა ფანტაზია, არამედ რეალურად არსებული საგნებისა და მოვლენების დამახინჯებული აღქმა.

ჰიპნოტიზმი - ეს სიტყვა პირველად დაამკვიდრა ინგლისელმა ექიმმა ბრედმა და სომნამბულიზმის ხელოვნურ გამოწვევას ნიშნავს (sonamboulisme provogue). საერთო გაგებით, ჰიპნოტიზმი - ეს არის სომნამბულიზმი, რომელიც გამოწვეულია ფიზიკური მოქმედებებით, მაშინ როდესაც მაგნეტიზმი - ხელოვნური სომნამბულიზმი, პირადი (individuel) ზეგავლენისგან ან ტკივილისგან მომდინარეობს.

ცხოველი მაგნეტიზმი - გაურკვეველი ტერმინია, რომელიც სხვადასხვა აზრით გამოიყენება. უმთავრესად მას სომნამბულიზმის გამოწვევის უნარს განაკუთვნებენ. სიტყვა: "მაგნეტიზმი" ჩვეულებრივი მნიშვნელობით დაშორებულ მოქმედებას გულისხმობს და შეიძლება მიესადაგოს ყოველგვარ ქმედებას, რომელიც სომნამბულიზმის გამოწვევას ისახავს მიზნად, მაგ., ე. წ. მაგნეტური პასსები, რომელიც მაგნეტურ ძილს იწვევს.მაგნეტური ძილი - სხვა არაფერია თუ არა ხელოვნური სომნამბულური მდგომარეობა, იგივეაჰიპნოტური ძილიც, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ განსხვავებული მიზეზისგან, კერძოდ, ფიზიკური ზემოქმედებისგან წარმოიშვება.

ინტუიცია, ანუ ჭვრეტა - მედიუმიზმის უმაღლესი ხარისხია; ნიშნავს გარეგან პროცესებში შინაგან საწყისთა უშუალო შეგნებას, ასევე დიდ და ძირითად ჭეშმარიტებათა შემეცნებას გონების მიერ მათი წინასწარი განხილვის გარეშე. ეს არის შემეცნების ხედვა, განსაკუთრებული უნარი, რომელიც ცდისა და ლოგიკური აზროვრებისაგან დამოუკიდებლად, უშუალოდ წვდება ჭეშმარიტებას. ინტუიციის უნართან დაკავშირებულია ერთგვარი სულიერი ნათელმხილველობა, ასე რომ, მედიუმები, რომლებიც ინტუიციურად ლაპარაკობენ ან წერენ, წარმოსახვითად ხედავენ მიწიერ მოვლენებში არსებულ სულიერ პროცესებს.

მატერიალიზაცია. ამ სიტყვას სპირიტები უწოდებენ სულთა უნარს დროებით შეიმოსონ იმგვარი მატერიალური გარსით, რომელიც მათ მიწიერ სხეულს წააგავს, რათა თავიანთი გარეგნობით ცნობადნი გახდნენ. მოცემულ შემთხვევაში, თუ მედიუმური ძალები არასაკმარისია ამგვარი განსხვავებული ფიგურის თუნდაც რამოდენიმე წუთიანი წარმოქმნისთვის, მაშინ სულები თვით მედიუმს იყენებენ და იმდენად ცვლიან და ძაბავენ მათ, რომ მედიტაციის მონაწილენი მედიუმში გარდაცვლილის პიროვნებას ხედავენ (აღიარებენ). მაგრამ, ეს მოვლენა, მკაცრ და დადებით მეცნიერთა აზრით, რომელთაც ჩვენც უნდა დავეთანხმოთ, სულთა ჩარევის გარეშეც შეიძლება აიხსნას. ის, უშუალოდ მედიუმის სულის მიერ, ყალიბდება იმგვარი სიფრიფანა მატერიისგან, რომელიც მისივე სხეულიდან გამოიყოფა და ადამიანის სულის ერთგვარ შემოქმედებით-წარმომქმნელ ძალაზე უთითებს. გაორების მოვლენა სრულიად ადასტურებს ამ ფაქტს.

მედიუმი - შუამავალი. ასე უწოდებენ პირებს, რომელთა მეშვეობითაც "სულები" ადამიანებთან კონტაქტს ამყარებენ. ასეთია სპირიტისტების აზრი, მაგრამ არა მართლმადიდებლური ეკლესიისა. ჩვენის მხრივ მედიუმებს ვუყურებთ როგორც პირებს, რომლებიც დაჯილდოებულნი არიან ფაქიზი ნერვული ორგანიზაციით და საკმაოდ მგრძნობიარენი არიან ფსიქიკური მოვლენებისადმი. ასეთ პირებს კიდევ სენსიტიურებს უწოდებენ. მათი მეშვეობით, ადამიანთა საცთუნებლად, არც თუ იშვიათად, თავის ზემოქმედებას ავლენს მაცთური სული (ეშმაკი), განსაკუთრებით მაშინ, თუ თვით მედიუმი არ გამოირჩევა მაღალი რელიგიურ-ზნეობრივი თვისებებით.

ფსიქომეტრია. ასე იწოდება ნიჭი (უნარი), რომელსაც ავლენს ზოგიერთი ადამიანი. მათ შეუძლიათ საკუთარი სული მიმართონ ზოგიერთი საგნის (მაგ.: წამლის) სულიერი არსისკენ, როდესაც მათ ეხებიან, და ამგვარად დაინახონ ყველა ვინც მას ოდესმე შეხებია; მეტიც, მათ შეუძლიათ აღწერონ მოვლენები, რომლებიც მასთნ არის დაკავშირებული. მაგალითად, ერთ ასეთ ფსიქომეტრიულ პიროვნებას ხელში აძლევენ ქანდაკების ნატეხს, რომელიც ათენის გათხრებზე ან კიდევ რომელიმე ძველ ტაძარში იპოვეს და მოკლე დროში მის სულიერ ხედვაში წარმოსდგება არა მარტო მთელი ქანდაკება და მთელი ტაძარი, არამედ ქალაქი, რომელშიც ისინი (ქანდაკება და ტაძარი - რედ.) იმყოფოდნენ, მთელი მათი შემოგარენითურთ და საცხოვრებელი ქოხებითურთ, და მას შეუძლია თქვას როგორ დაინგრა ეს ქანდაკება ან ტაძარი: მიწისძვრით, ხანძრით თუ მტრის შემოსევით. ასე მაგალითად, პროფ. დანტონმა თორმეტ მედიუმს მისცა მეტეორიტის ნატეხები, თერთმეტმა მათგანმა სრულიად იდენტურად აღწერა პლანეტა, რომელსაც მეტეორიტი მოსწყდა. ფსიქომეტრიულ მედიუმს ხელში რაიმე მედიკამენტი რომ მისცე, ის გონებით გამოიკვლევს მის თვისებებს და აღწერს მის ზემოქმედებას სხეულზე. მომავალში, შესაძლოა, გამოჩნდნენ ადამიანები, რომელთაც გააჩნიათ უნარი დასისხლიანებულ მატერიასთან ხელის შეხებით ამოიცნონ ადამიანის მკვლელი, აღწერონ მკვლელობის ვითარება და პირობები და ასე, სამართალდამცავი ორგანოებისთვის ხელმისაწვდომი გახადონ დამნაშავის შეპყრობა. ამგვარი მედიუმური ფაზა ჯერ კიდევ საკმაოდ იშვიათად გვხვდება, რადგან ის ითხოვს უმაღლესი ხარისხის სენსიტიურ ადამიანს. გარდა ამისა, ისინი არიან ძალზედ განვითარებული ადამიანები, რომლებსაც გააჩნიათ უნარი არა მარტო დაინახონ ნივთები და მოვლენები, არამედ შესაბამისი გამოთქმებითაც სწორად და ზუსტად აღწერონ ისინი.

სომნამბულიზმი - ძილის მსგავსი მდგომარეობაა, მაგრამ მისგან განსხვავდება შეფარდებითი ცხოვრების (de la vie de relation) ზოგიერთი მოვლენის მუდმივობით (persistance). ის ნორმალური მღვიძარებისგან განსხვავდება პიროვნების ცვალებადობით. სომნამბულიზმი შეიძლება იყოს ხელოვნური და ბუნებრივი, ან თვითწარმოქმნილი (spontane). თვითწარმოქმნილი (სპონტანური) სომნამბულიზმი (ლუნატიზმი) პათოლოგიური მოვლენაა, რომელიც ხშირად შეიმჩნევა ახალგაზრდებში და უფრო მეტად ნორმალური ძილის დროს დგება. ხელოვნური სომნამბულიზმი წარმოიქმნება ან ზოგიერთი ხერხის მეშვეობით, რომელსაც მაგნეტურს უწოდებენ და რომელთა მოქმედება ჯერ კიდევ არასაკმარისად არის შესწავლილი, ან შთაგონებით, ან კიდევ ფიზიკური ზემოქმედებით, როგორიცაა რიტმული ბგერები, ან გამჭოლი, მიზანმიმართული მზერა (fixation) რაიმე ბრწყინვალე საგნის მიმართ და სხვა. ხშირად სომნამბულიზმს იწვევს ერთობლივად მოქმედი მიზეზები.

სპირიტიზმი. თვით სიტყვა "სპირიტიზმი" დამაბნეველია; ის უეჭველად უნდა შეიცვალოს სხვა ტერმინით, უფრო ზოგადით, რომელიც არ შეიცავს არავითარ ჰიპოთეზასს, არავითარ სწავლებას, როგორც არის მაგალითად, სიტყვა: "მედიუმიზმი". სპირიტიზმი, ამ ცნების მკაცრი გაგებით, ერთია იმ სამი კატეგორიიდან, რომელშიც შეგვიძლია თავი მოვუყაროთ ყველა მედიუმურ მოვლენას. თითოეულს ამ კატეგორიებიდან, რომელიც ჯერ-ჯერობით ჰიპოთეზის სახით არიან გამოხატულნი, გააჩნიათ დამოუკიდებელი არსებობის უფლება და განსაზღვრავენ ფაქტების მხოლოდ შეზღუდულ ნაწილს.

მოსახერხებელი რომ ყოფილიყო, ეს სამი კატეგორია ჩვენ პირობითად აღვნიშნეთ შემდეგი ტერმინებით: პერსონიზმი, ანიმიზმი და სპირიტიზმი.

სიტყვით პერსონიზმი ჩვენ აღვნიშნავთ მედიუმიზმის ყველაზე ელემენტარულ მოვლენას: კონტაქტი მაგიდების (და მსგავსი საგნების) მეშვეობით; შეუცნობელი, უგონო წერა ან ლაპარაკი ტრანსულ მდგომარეობაში. მოვლენები, რომლებიც ამ რუბრიკას განეკუთვნება, თვალწინ გვიშლიან ადამიანის არსის ორადობის მკაფიო ფაქტებს, კერძოდ, ჩვენი ინდივიდუალური, შინაგანი, ქვეცნობიერი "მე"-ს უშუალო კავშირს ჩვენს გარეგან, შეგნებულ და გაცნობიერებულ "მე"-სთან. ეს არის ფსიქიკურად შეუცნობელი, უგონო (безсознательный) მოვლენები, რომელთა განმასხვავებელ ნიშანს, უმეტესწილად, წარმოადგენს პერსონიფიკაცია, ანუ მედიუმი არა მარტო ღებულობს უცხო პიროვნების სახელის, არამედ მის ხასიათსაც კი, და "სულები" აქ აბსოლუტურად არაფერ შუაშია. აუცილებელია მხოლოდ ადამიანი დროებით განეშოროს საკუთარ "მე"-ს და თავი მთლიანად დაუთმოს შინაგან, ფსიქიკურ ძალას.

ანიმიზმს (anima - სული) ჩვენ ვუწოდებთ ქვეცნობიერ ფსიქიკურ მოვლენებს, რომლებიც ხდება მედიუმის სხეულებრივი სფეროს გარეთ, როგორიცაა: გონებრივი კავშირი ადამიანებს შორის, საგნების გადაადგილება ხელშეუხებლად, ცოცხალი მოჩვენებები, პლასტიკური მოქმედება გარკვეულ მანძილზე და სხვა.

ყველა ამ მოვლენას ჩვენ ცოცხალი ადამიანის ქვეცნობიერი, უგონო საქმიანობის შედეგად მივიჩნევთ, ან სხვა ადამიანისთვის საკუთარი აზრის გადაცემად, ან კიდევ მის განხორციელებად რომელიღაც განსაზღვრულ ფორმაში, თუნდაც მოჩვენების სახით.

ლონდონის "ფსიქიკური საზოგადოების" გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ "ადამიანებთან გამოცხადებულ მოჩვენებათა უმეტესობა განეკუთვნებოდა არა გარდაცვლილ ინდივიდუმებს, არამედ ჯერაც ცოცხალ, თუმცა სიკვდილის პირას მყოფ ადამიანებს. და ეს სრულიად გასაგებია: მომაკვდავი ადამიანის აზრი, ალბათ კონცენტრირებულ იქნა რომელიღაც კონკრეტულ პიროვნებაზე, და ეს უკანასკნელი უკვე ხედავდა მას მოჩვენების სახით. აქაც "სულები" არაფერ შუაში არიან და "ანიმიზმში" ჩვენ საქმე გვაქვს მხოლოდ ფსიქიკური გაორების კულმინაციურ მოვლენასთან.

სიტყვით "სპირიტიზმი" გარეგნულად იგივე პერსონიზმი და ანიმიზმი აღინიშნება, როდესაც მოქმედი მიზეზი მდებარეობს არა მარტო მედიუმს გარეთ, არამედ ჩვენი ყოფიერების სფეროს გარეთაც: ჩვენ აქ საქმე გვაქვს ჩვენი ინდივიდუალური "მე"-ს მიწიერ გამოვლინებებთან, სხეულიდან მისი გასვლის შემდეგ. აქედან გამოდის, რომ სპირიტული მოვლენები თავისი გარეგნული ფორმებით სრულიად ემსგავსებიან პერსონიზმს და ანიმიზმს და მათგან მხოლოდ გონებრივი შინაარსით განსხვავდებიან, რომელიც მათში გარეგანი, თვითმყოფადი პიროვნების ჩარევაზე მოწმობს. სწორედ მაშინ შეიცავენ ისინი რომელიმე უეჭველ მონაცემს გარდაცვლილი ადამიანის "სულის" მონაწილეობაზე; ან "სული" ატყობინებს დამსწრეთ რომელიმე ცნობილ მოვლენას, ან კიდევ სრულიად უშუალოდ აკეთებს კონკრეტულ მითითებას და განმარტავს ფაქტებს.

სპირიტიზმის ზემოთხსენებული განმარტება ჩვენ ვისესხეთ ა. აქსაკოვის თხზულებიდან. პირადად ჩვენ სპირიტიზმის პირველ ორ სტადიასთან (პერსონიზმი და ანიმიზმი - რედ.) სრულიად თანახმანი ვართ და ვთვლით, რომ მრავალი იდუმალი მოვლენა, რომელსახც ადგილი აქვს სპირიტულ სეანსებზე, ხშირად "სულების" მონაწილეობის გარეშე ხდება და ადამიანის ფსიქიკური ძალის ჯერ კიდევ არასაკმარისად შესწავლილ გამოვლინებას წარმოადგენს. მაგრამ, რაც შეეხება სპირიტიზმის განმარტების მესამე პოზიციას, ანუ საკუთრივ სპირიტიზმს, მართალნი ვიქნებით, თუ არ დავეთანხმებით ბ-ნ ა. აქსაკოვს და უფრო პროფ. როჟდესტვენსკისა და სხვათა აზრს გავიზიარებთ, რომელთა მტკიცებით, ამ ბოლო შემთხვევაში ადამიანებზე მაცდური დემონები მოქმედებენ, და არა მიცვალებულთა სულები. აი, რატომ არის საკუთრივ სპირიტიზმით გატაცება სახიფათო საქმე.

ტრანსფიგურაცია, ანუ "სულების" ძალით მედიუმის გარეგნობის სრული "გარდაქმნა", მაგალითად, სიმაღლის, ფიგურის, სახის ნაკვთების, თანაც იმდენად, რომ მას სხვა ადამიანადაც კი აღიქვამენ. ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ მატერიალიზაცია, განიმარტება სულთა მოქმედების გარეშეც, ბუნებრივად, ტრანსფიგურაციაც, თუ ეს რაიმე ფოკუსი ან ილუზია არ არის, ასევე ადამიანის პიროვნების ბუნებრივი, ფსიქოფიზიკური ძალებით უნდა აიხსნას.

ტრანსი - ღრმა მისტიკური ძილი. არსებობს მნიშვნელოვანი განსხვავება სრულ ტრანსსა და ნახევრად ტრანსს შორის. ნახევრად ტრანსის დროს მედიუმი ნახევრად უგონო მდგომარეობაშია; მან იცის, რომ რაღაც უნდა გააკეთოს, და ამას უნებლიედ აკეთებს, ის საკუთარ თავში ქმნის რაღაც არნახულ ძალას, რომელიც აიძულებს მას მოიქცეს გარკვეული სახით, მაგრამ კონკრეტულად როგორ, არ იცის, სანამ შთაგონებულ მოქმედებას არ შეასრულებს ზუსტად ისე, როგორც ეს ჰიპნოტიზმში ხდება. ნახევრადტრანსულ მდგომარეობაში მყოფი მედიუმის შეტყობინებები, არ არის სანდო, რადგან ისინი, მეტ-ნაკლებად, თვით მედიუმის საკუთარ აზრებთან არის არეული.

ნათელმხილველობა. ამ სიტყვაშიც, შორს მდებარე მოვლენის ხედვის მსგავსად, სულიერ საგანთა სულიერი ხედვა იგულისხმება. ეს უნარი უფრო ხშირად ახასიათებთ სომნამბულებს, ანუ ისეთ პირებს, რომელთაც სულიერი გრძნობები იმ დროსაც მღვიძარებენ, როდესაც სხეულებრივი გრძნობები მინავლებულია, იქნება ეს ბუნებრივი სომნამბულიზმი თუ მაგნეტური. მაგრამ ხდება ისეც, რომ ნათელმხილველობა შეიძლება ახასიათებდეს ისეთ პირებსაც, რომლებიც სრულიად ფხიზელ და მღვიძარე მდგომარეობაში იმყოფებიან, და გააჩნიათ სულიერი სამყაროს ჭვრეტის უნარი. აქედან გამომდინარე ისინი ხედავენ იმას თუ რა ხდება სულიერ სამყაროში. ამგვარ პირებს უწოდებენ სწორედ ნათელმხილველებს ან წინასწარმეტყველებს, მაგრამ არც თუ იშვიათად, ე. წ. ნათელმხილველებს სულიერი სამყაროსა და შორეული მოვლენების ჭვრეტის უნარი გააჩნიათ არა თავისთავად, არამედ საკუთარი სულიერი ხელმძღვანელებისგან.